Kamus

el-MUKNİ‘

(المقنع)

Hanbelî fakihi Muvaffakuddin İbn Kudâme’nin (ö. 620/1223) fıkha dair eseri.

Tam adı el-MuķniǾ fî fıķhi İmâmi’s-sünne Aĥmed b. Ĥanbel eş-Şeybânî olan eser (I-II, Kahire 1322-1323; I-III, 1341/1923, 1382/1962; I-IV, 1400/1980; I-III, Riyad 1400/1980, 1982; Katar 1393), Hanbelî mezhebinde tercih edilen görüşler doğrultusunda kaleme alınmıştır. İbn Kudâme mukaddimede eserin, fıkhî hükümlerin büyük kısmını ihtiva etmesi için delil ve gerekçelerden arındırılarak yazılmış

orta hacimde bir kitap olmakla birlikte yararlı ve ezberleyenler için başkasına ihtiyaç duyurmayacak (mukni‘) özellikte olduğunu belirtmiştir.

Özlü muhtevası ve güzel tertibiyle müteahhirîn Hanbelî fakihleri tarafından çok tutulan el-MuķniǾ daha sonra kaleme alınan kitaplar için temel teşkil etmiş, üzerine birçok şerh ve hâşiye yazılmıştır (Keşfü’ž-žunûn, II, 1809-1810; Îżâĥu’l-meknûn, II, 548-549). 1. eş-Şerĥu’l-kebîr (nşr. M. Reşîd Rızâ, I-XII, Kahire 1341-1348 → I-XIV, Beyrut 1392/1972, el-Muġnî ile birlikte). Müellifin yeğeni Ebü’l-Ferec İbn Kudâme’nin bu çalışması el-MuķniǾ üzerine yapılan ilk şerhtir. eş-Şâfî adıyla da anılan eserde Hırakī’nin el-Muħtaśar’ına İbn Kudâme’nin yazdığı el-Muġnî adlı büyük şerh esas alınmış, ayrıca onda bulunmayan birtakım mesele ve rivayetler eklenmiştir. Şârih önce el-MuķniǾin metnini açıklamış, ardından konuyla ilgili görüşleri zikredip delillerini ayrıntılı biçimde inceledikten sonra kendi tercihini belirtmiştir. 2. el-MuŧliǾ Ǿalâ ebvâbi’l-MuķniǾ (nşr. Züheyr eş-Şâvîş, Beyrut 1401/1981). Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ebü’l-Feth el-Ba‘lî’ye ait bu şerhte el-MuķniǾdeki kelimelerin sözlük ve terim mânaları açıklanmış, bu yönüyle eser İslâm hukuku kavramlarına dair bir sözlük niteliği kazanmıştır. Ahmed b. Hanbel başta olmak üzere kitapta adı geçen şahısların kısa tercüme-i hallerinin verildiği son kısmına Muhammed Beşîr el-Erbîlî tarafından hazırlanan “Mu‘cemü elfâzı’l-fıkhi’l-Hanbelî” adlı bir isim ve kavram fihristi konmuştur. 3. el-MübdiǾ fî şerĥi’l-MuķniǾ (nşr. M. Züheyr eş-Şâvîş, I-X, Beyrut 1393-1401/1973-1981; nşr. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil, I-VIII, Beyrut 1418/1997). Burhâneddin İbn Müflih’in Hanbelî fıkıh ansiklopedisi mahiyetindeki bu eseri el-MuķniǾin en büyük şerhidir. İbn Müflih, el-MuķniǾde geçmeyen bazı konuları “fer‘”, “tenbih”, önemli hikmetleri de “fâide” başlığı altında vermiştir. 4. el-İnśâf fî maǾrifeti’r-râciĥ mine’l-ħilâf Ǿalâ meźhebi’l-İmâmi’l-mübeccel Aĥmed b. Ĥanbel (nşr. M. Hâmid el-Fıkī, I-XII, Kahire 1374-1378/1955-1958; Beyrut 1406/1986). Ali b. Süleyman el-Merdâvî’nin bu şerhinde mezhepte tercih edilen sahih görüşler geniş biçimde anlatılmış, her meselenin delilleri zikredilmiştir. Merdâvî bu şerhini daha sonra et-Tenķīĥu’l-müşbiǾ fî taĥrîri’l-MuķniǾ (nşr. Muhibbüddün el-Hatîb, Kahire, ts. [el-Matbaatü’s-Selefiyye]; nşr. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil - Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrut 1424/2004) ve Ebü’l-Yümn el-Uleymî el-İtĥâf adıyla kısaltmıştır. Hanbelî literatüründe önemli bir yere sahip olan et-Tenķīĥu’l-müşbiǾ üzerine Haccâvî, Ĥavâşi’t-Tenķīĥ fi’l-fıķh Ǿalâ meźhebi’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel adıyla bir hâşiye yazmış (nşr. Yahyâ b. Ahmed b. Yahyâ el-Cürdî, Kahire 1412/1992; Medine 1416/1995), İbnü’n-Neccâr el-Fütûhî de el-MuķniǾ ve et-Tenķīĥu’l-müşbiǾ’e bazı ekleme ve çıkarmalar yaparak Müntehe’l-irâdât fî cemǾi’l-MuķniǾ maǾa’t-Tenķīĥ ve ziyâdât adlı kitabını meydana getirmiş (Buhûtî’nin şerhiyle birlikte, I-III, Beyrut, ts.; nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, I-V, Beyrut 1419/1999) ve bunu Meǿûnetü üli’n-nühâ adıyla şerhetmiştir (nşr. Abdülmelik b. Abdullah b. Düheyş, I-IX, Beyrut 1416/1996).

Buhûtî, Müntehe’l-irâdât üzerine Deķāǿiķu üli’n-nühâ li-şerĥi’l-Müntehâ (Şerĥu Müntehe’l-irâdât) adlı bir şerh ile (I-III, Beyrut 1996; I-III, Beyrut, ts.; Riyad 1380/1960; I-IV, Kahire 1319-1320, Keşşâfü’l-ķınâǾın kenarında) İrşâdü üli’n-nühâ li-Deķāǿiķi’l-Müntehâ adlı bir hâşiye yazmıştır. Mer‘î b. Yûsuf el-Kermî, Müntehe’l-irâdât ile Haccâvî’nin el-İķnâǾ li-ŧâlibi’l-intifâǾ adlı eserini Ġāyetü’l-müntehâ fi’l-cemǾ beyne’l-İķnâǾ ve’l-Müntehâ adıyla bir araya getirmiştir (nşr. M. Cemîl eş-Şattî - M. Züheyr eş-Şâvîş, I-III, Dımaşk 1378). el-MuķniǾ ile et-Tenķīĥu’l-müşbiǾ arasındaki münasebet ve işaretlerle ilgili olarak Ahmed b. Abdullah el-Askerî el-Menhec fi’l-cemǾ beyne’l-MuķniǾ ve’t-Tenķīĥ (tamamlanmamış), Ahmed b. Muhammed b. Ahmed eş-Şüveykī et-Tavżîĥ fi’l-cemǾ beyne’l-MuķniǾ ve’t-Tenķīĥ (nşr. Nâsır b. Abdullah b. Abdülazîz el-Meymân, I-III, Mekke 1418/1997) adıyla birer eser yazmıştır. el-MuķniǾi ayrıca Ebü’l-Mehâsin Yûsuf b. Muhammed el-Makdisî, Ebü’l-Yümn el-Uleymî, İbnü’l-Müneccâ da şerhetmiştir (el-MuķniǾ üzerine yazılan şerh ve hâşiye çalışmaları için bk. Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 1832-1837).

Haccâvî eseri Zâdü’l-müstaķniǾ fi’ħtiśâri’l-MuķniǾ ismiyle kısaltmış (Kahire 1343, 1345-1379; 6. bs., Mekke 1348; Muħtaśarü’l-MuķniǾ fî fıķhi’l-İmâm Aĥmed, nşr. Ahmed Muhammed Şâkir, Beyrut 1406/1986, İbn Abdülhak el-Bağdâdî’nin ĶavâǾidü’l-uśûl ve meǾâķıdü’l-fuśûl ve İbn Hacer el-Askalânî’nin Şerĥu Nuħbeti’l-fiker adlı kitabıyla bir arada), Hanbelî mezhebinde tercih edilen görüşleri içeren bu muhtasarı da Buhûtî er-Ravżü’l-mürbiǾ bi-şerĥi Zâdi’l-müstaķniǾ adıyla şerhetmiştir (Dımaşk 1304; Hindistan 1305; Kahire 1324, 1340, 1343, 1345, 1348, 1352, 1379; Mekke 1348; nşr. Ahmed Muhammed Şâkir - Ali Muhammed Şâkir, Kahire 1954; nşr. Muhammed Abdurrahman Avad, Beyrut 1405/1985; nşr. Abdurrahman b. Nâsır es-Sa‘dî - Abdülkuddûs Muhammed Nezîr, Beyrut 1417/1996). Abdurrahman b. Muhammed b. Kāsım el-Âsımî en-Necdî bu esere Ĥâşiyetü’r-Ravżi’l-mürbiǾ adlı geniş bir hâşiye yazmıştır (nşr. Abdullah b. Abdurrahman b. Cibrîn - Sa‘d b. Abdurrahman b. Kāsım, I-VII, baskı yeri yok, 1416). el-MuķniǾ üzerine Abdurrahman b. Mahmûd b. Ubeydân el-Ba‘lî Zevâǿidü’l-Kâfî ve’l-Muħarrer Ǿale’l-MuķniǾ (Dımaşk 1379/1959) ve Yûsuf b. Muhammed el-Merdâvî Kifâyetü’l-müstaķniǾ fî edilleti’l-MuķniǾ (nşr. Abdullah b. Muhammed b. Âyid ez-Zehrânî, 1411/1990, yüksek lisans tezi, I-III, Mekke, Ümmülkurâ Üniversitesi) isimli çalışmaları yapmışlardır. Zâdü’l-müstaķniǾ Suudi Arabistan’da orta dereceli dinî okullarda, er-Ravżü’l-mürbiǾ ise bazı fakültelerde ders kitabı olarak okutulmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA:

Muvaffakuddin İbn Kudâme, el-Muġnî (nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî - Abdülfettâh M. el-Hulv), Kahire 1412/1992, neşredenlerin girişi, I, 5-56; Ebü’l-Ferec İbn Kudâme, eş-Şerĥu’l-kebîr (İbn Kudâme, el-Muġnî içinde), I, 3-4; Ali b. Süleyman el-Merdâvî, el-İnśâf fî maǾrifeti’r-râciĥ mine’l-ħilâf (nşr. M. Hâmid el-Fıkī), Kahire 1374/1955, I, 3-19; Haccâvî, Ĥavâşi’t-tenķīĥ (nşr. Yahyâ b. Ahmed Yahyâ el-Cürdî), Kahire 1412/1992, neşredenin girişi, I, 32; Keşfü’ž-žunûn, II, 1809-1810; Abdülkādir Bedrân, el-Medħal ilâ meźhebi’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel, Kahire 1342, s. 220-223, 227; Îżâĥu’l-meknûn, II, 548-549; Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baĥŝi’l-Ǿilmî, Cidde 1403/1983, s. 371, 372-373, 376-379; Abdullah b. Ali es-Sübey‘î, ed-Dürrü’l-münađđad fî esmâǿi kütübi meźhebi’l-İmâm Aĥmed (nşr. Ömer b. Garâme el-Amrî), Beyrut 1416/1996, s. 114, 117, 170, 172, 174, 177, 178, 181, 182, 189, 229, 231, 270-271, 273, 275, 289-290, 292, 294, 296, 299, 307, 309, 316, 323, 327; Ferhat Koca, İslâm Hukuk Tarihinde Selefî Söylem, Ankara 2002, s. 84, 103-105, 220, 229-235; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, III, 1832-1837; Kâmil Cemîl el-Aselî, “Mücîrüddin el-ǾUleymî el-Ĥanbelî: Müǿerriħu’l-Ķuds, naśśün cedîd Ǿan ĥayâtih ve naśśu ceyli kitâbihi’l-Ünsi’l-celîl”, Dirâsât, XII/8, Amman 1985, s. 118-122; Mahmûd Mâzî, “Şeyħülislâm İbn Ķudâme el-Maķdisî”, ǾÂlemü’l-kütüb, XVII/1, Riyad 1416/1996, s. 39-41.

Ferhat Koca