EMÎR es-SAN‘ÂNÎ
الأمير الصنعاني
Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm el-Mütevekkil-Alellāh İsmâîl es-San‘ânî (ö. 1182/1768)
Müctehid Zeydî âlimi.
Dedeleri gibi el-Emîr lakabıyla anılmakta olup 15 Cemâziyelâhir 1099’da (17 Nisan 1688) San‘a’nın güneyindeki Yerîm şehrine bağlı Kehlân’da doğdu. On bir yaşında iken ailesiyle birlikte San‘a’ya gitti. Burada hıfzını tamamladı ve babasından nahiv, beyân ve hadis gibi ilimleri okudu. Tahsilini Zeyd b. Muhammed b. Hasan, Salâh b. Hüseyin el-Ahfeş, Abdullah b. Ali el-Vezîr ve Ali b. Muhammed el-Ansî gibi San‘alı âlimlerden aldığı derslerle sürdürdü. İlk hac ziyareti vesilesiyle gittiği (1122/1711) Mekke ve Medine’de başta hadis olmak üzere çeşitli ilim dallarında ders aldı. İkinci (1720) ve üçüncü (1722) hac ziyaretlerinde de karşılaştığı âlimlerle ilim alış verişinde bulundu. İki yıl sonra Kehlân’a, oradan da tekrar San‘a’ya döndü. Bu arada kendisine İmam Kāsım b. Hüseyin tarafından Benderülmehâ kadılığı teklif edildiyse de ilimle meşgul olmayı bu göreve tercih etti. Daha sonra İmam Mansûr - Billâh tarafından San‘a Camii’ne hatip tayin edildi ve imamın oğlu Mehdî-Lidînillâh dönemine kadar (1748-1775) bu görevde kaldı. Bir cuma günü hutbede isimlerinin anılması âdet haline gelen imamları zikretmediği için Zeydî cemaatin hücumuna uğraması sonucunda çıkan kargaşa üzerine Mehdî her iki grubu da hapsettirdi (1753). İki aylık hapis hayatından sonra hatiplik görevini terkeden San‘ânî kendisini telif, öğretim ve fetva işlerine verdi.
Emîr es-San‘ânî zamanla San‘a’nın fıkıh otoritesi durumuna geldi. Taklidi reddederek delillerle amel etmeye başlayınca diğer âlimlerle arasında sert tartışmalar çıktı. Zeydî mezhebinde kabul görmeyen bazı namaz sünnetlerini edâda israr ettiği için yörenin Zeydî halkının hücumuna uğradı. Buna rağmen kendisine tâbi olanlar çoğaldı. Yemen dışından da ziyaretine gelenler oldu. Aralarında Şevkânî’nin hocası Abdülkādir el-Kevkebânî, İbn Ebü’r-Ricâl, Muhammed b. İshak b. Mehdî, Hasan b. İshak b. Mehdî ve Ahmed b. Muhammed Kātın’ın da bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. 3 Şâban 1182’de (13 Aralık 1768) San‘a’da vefat etti ve İmam Şerefeddin Medresesi yakınına defnedildi.
Şairlik yönü de bulunan San‘ânî’nin şiirlerinin konuları genellikle ilmî meselelerle bazı âlimlere reddiye ve cevaplardır. Oğlu Abdullah bunları bir cilt halinde toplamıştır.
Eserleri. Emîr es-San‘ânî’nin 200’den fazla eser kaleme aldığı belirtilmektedir. Bunların belli başlıları şunlardır: 1. Sübülü’s-selâm. İbn Hacer el-Askalânî’nin (ö. 852/1449) ahkâm hadislerini ihtiva eden Bulûġu’l-merâm adlı eserinin şerhidir. Şerefeddin Hüseyin b. Muhammed b. Saîd el-Mağribî’nin (ö. 1119/1707) el-Bedrü’t-tamâm adlı daha hacimli Bulûġu’l-merâm şerhini bazı ilâve ve değişikliklerle ihtisar eden San‘ânî, Bulûğu’l-merâm’da geçen şahısların kısa biyografilerini vermiş, hadislerdeki garîb kelimeleri açıklamış ve her hadisten çıkarılan hükümleri kısaca belirtmiştir. Bu kitap müellifin en meşhur eseri olup “Sübülü’s-selâm sahibi” diye anılmasını sağlamıştır. Eserin çeşitli baskıları vardır (Delhi 1302, 1311; Kahire 1911 [taşbaskı]; nşr. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî, Kahire 1972; nşr. Fevvâz Ahmed Zemirlî ve İbrâhim Muhammed Cemel, Beyrut 1405/1985; ayrıca bk. BULÛGU’l-MERÂM). San‘ânî’nin Nažmü Bulûġi’l-merâm adlı manzum bir eseri daha vardır (Aden 1366). 2. Tavżîĥu’l-efkâr li-meǾânî Tenķīĥi’l-enžâr. Ebû Abdullah İbnü’l-Vezîr’in (ö. 840/1436) hadis usulüne dair Tenķīĥu’l-enžâr adlı eserinin şerhi olup Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd tarafından neşredilmiştir (Kahire 1366). 3. İrşâdü’n-nüķķād ilâ teysiri’l-ictihâd. Selâhaddin Makbûl Ahmed’in uzunca bir girişiyle birlikte yeniden yayımlanan (Küveyt 1985) eserin daha önce yapılmış çeşitli baskıları vardır (Beyrut 1970; MecmûǾatü’r-resâǿili’l-münîriyye içinde, Kahire 1346, I, 1-47). 4. el-ǾUdde Ǿalâ Şerhi’l-ǾUmde. Takıyyüddin İbn Dakīku’l-Îd’in (ö. 702/1302), Abdülganî el-Makdisî’nin (ö. 600/1203) hadisle ilgili ǾUmdetü’l-aĥkâm’ına yaptığı şerh üzerine bir hâşiyedir (nşr. Ali b. Muhammed el-Hindî, I-IV, Kahire 1379; nşr. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî, I-IV, Kahire 1410/1990). 5. Ķaśabü’s-sükker. İbn Hacer’in hadis usulüne dair Nuħbetü’l-fiker adlı eserinin manzum hale getirilmiş şeklidir. Abdülkerîm Murâd el-Eserî tarafından Şuĥĥu’l-maŧar Ǿalâ Ķaśabi’s-sükker adıyla şerhedilmiştir (Mekke 1380). 6. İsbâlü’l-maŧar Ǿalâ Ķaśabi’s-sükker. Önceki eserin şerhi olup Muhammed Eserî tarafından Hindistan’da neşredilmiştir. 7. İcâbetü’s-sâǿil şerĥu Buġyeti’l-Ǿâmil. Muhammed Behrân’ın (ö. 957/1550) fıkıh usulüne dair el-Kâfil adlı eserine yazdığı “Buğyetü’l-âmil” isimli manzumeye yine kendisinin hazırladığı şerhtir (nşr. Hüseyin b. Ahmed es-Siyâgī - Hasan Muhammed Makbûlî el-Ehdel, Beyrut-San‘a 1406/1986). 8. Edilletü’l-mesâǿili’l-marżiyye fî beyâni ittifaķı Ehli’s-sünne Ǿalâ süneni’ś-śalât ve’z-Zeydiyye. Ehl-i sünnet ile Zeydiyye’nin namazın sünnetleri hususundaki ittifak noktalarını gösteren bir risâle olup Cidde’de basılmıştır. 9. Büşra’l-keǿîb bi-liķāǿi’l-ĥabîb. Âhiret ahvaline dair manzum bir eser olup müellifi tarafından Teǿnîsü’l-ġarîb adıyla şerhedilmiştir. Her iki eser aynı konudaki CemǾu’ş-şetît adlı kitabıyla birlikte yayımlanmıştır (Mekke 1381). 10. Dîvânü’l-Emîr eś-ŚanǾânî. Çeşitli konulardaki şiirlerinin alfabetik olarak düzenlenmesiyle meydana gelen bir eser olup Ali Subhî el-Medenî’nin tahkikiyle neşredilmiştir (Kahire 1384/1964). 11. er-Ravżatü’n-nediyye bi-şerĥi’t-Tuĥfeti’l-ǾAleviyye. Hz. Ali’nin menâkıbına dairdir (Delhi 1322; San‘a 1371). 12. Taŧhîrü’l-iǾtiķād Ǿan edrâni’l-ilĥâd (Kahire 1340; Katar 1979). 13. Risâle fî taĥķīķi Ǿilmi’l-yaķīn ve Ǿayni’l-yaķīn ve ĥaķķı’l-yaķīn. er-Resâǿilü’l-minberiyye adlı eserin içinde basılmıştır. 14. RefǾu’l-estâr li-ibŧâli edilleti’l-ķāǿilîne bi-fenâǿi’n-nâr (Beyrut 1405/1984). 15. Mensekü’l-Emîr eś-ŚanǾânî (Kahire 1348). 16. Cevâbü süǿâl fî śıĥĥati śalâti’l-müfteriż ħalfe’l-müteneffil ve’l-muħtelifeyn farżan (nşr. Akīl b. Muhammed b. Zeyd el-Miķtarî, San‘a 1992). 17. et-Tenvîr şerĥu CâmiǾi’ś-śaġīr. Süyûtî’nin (ö. 911/1505) el-CâmiǾu’ś-śaġīr’in dört ciltlik şerhidir. 18. Minĥatu ġaffâr. İbnü’l-Murtazâ’nın (ö. 840/1437) el-Ezhâr fî fıķhi’l-eǿimmeti’l-eŧhâr adlı eserine Celâl el-Yemenî’nin (ö. 1079/1668) Đavǿü’n-nehâr adıyla yaptığı şerhin hâşiyesidir.
19. et-Taĥbîr li-îżâĥi meǾâni’t-Teysîr. İbnü’d-Deyba‘ın (ö. 944/1537) Teysîrü’l-vüśûl’ünün şerhi olup tamamlanmamıştır. 20. Îķāžü’l-fikre bi-mürâcaǾati’l-fıŧre. “Her çocuk İslâm fıtratı üzere doğar” meâlindeki hadisin şerhidir (müellifin eserleri hakkında daha geniş bilgi ve bunların yazma nüshaları için bk. Habeşî’nin bibliyografyadaki eser ve makaleleri).
BİBLİYOGRAFYA:
Emîr es-San‘ânî, Tavzîhu’l-efkâr (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Medine, ts. (el-Mektebetü’s-Selefiyye), nâşirin mukaddimesi, s. 73-78; Şevkânî, el-Bedrü’t-tâliǾ, II, 133-139; Îzâhu’l-meknûn, I, 51, 69, 159, 294, 400; II, 4, 445, 578, 579; Sıddık Hasan Han, Ebcedü’l-Ǿulûm, Beyrut, ts. (Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye), III, 191; Serkîs, MuǾcem, II, 1548; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IX, 56, 57; Ziriklî, el-AǾlâm, VI, 263; X, 190; Ahmed Davudoğlu, Selâmet Yolları, İstanbul 1966, Mukaddime, s. N-O; Hayreddin Karaman, İslam Hukuk Tarihi, İstanbul 1975, s. 178; Müneccid, MuǾcem, IV, 105; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, s. 513-514; Ahmed Muhammed el-Uleymî, es-SanǾânî ve kitâbühû Tavzîhu’l-efkûr, Beyrut 1408/1987; Abdurrahman Tayyib Ba‘ker, Muslihu’l-Yemen Muhammed b. İsmâ‘îl el-Emîrü’s-SanǾânî, Dımaşk 1408/1988; Habeşî, el-Fikrü’l-İslâmî fi’l-Yemen, s. 30, 68-69, 151-152, 183-184, 258-259, 331-332, 389, 434, 501, 537; a.mlf., “Müǿellefâtü Muhammed b. İsmâǾîl el-Emîr es-SanǾânî”, el-ǾArab, VI/9-10, Riyad 1972, s. 684-689; a.mlf., “Müǿellefâtü Muhammed b. İsmâǾîl el-Emîr es-SanǾânî”, el-İklîl, I/2, Sana 1980, s. 145-174.
Mustafa Baktır