ERDEBÎLÎ, Yûsuf b. İbrahim

يوسف بن إبراهيم الأردبيلي

Cemâlüddîn (İzzüddîn) Yûsuf b. İbrâhîm el-Erdebîlî (ö. 779/1377 [?])

Şâfiî fakihi.

Azerbaycan’ın ileri gelen âlimlerinden olup hayatı hakkında bilgi yoktur. Vefat tarihi kaynaklarda 776 (1374) ve 799 (1397) olarak da geçmektedir.


Erdebîlî, Şâfiî mezhebinin görüşlerini özetlediği el-Envâr li-aǾmâl (Ǿamel)i’l-ebrâr adlı eseriyle tanınmıştır. Bu kitap Şâfiî muhitlerinde fetvaya esas alınmış ve talebelere okutulmuştur. Diğer mezheplerin görüşlerine ve hükümlerin delillerine yer verilmeyen eser, Şâfiîlerce muteber kabul edilen Abdülkerîm b. Muhammed er-Râfiî’nin eş-Şerĥu’l-kebîr, eş-Şerĥu’ś-śaġīr ve el-Muĥarrer’i, Nevevî’nin Ravżatü’ŧ-ŧâlibîn’i, Necmeddin el-Kazvînî’nin Şerĥu’l-Lübâb ve el-Ĥâvî’ś-śaġīr’i ile el-Ĥâvî’nin TaǾlîķ’i esas alınarak telif edilmiştir. Erdebîlî bu eserleri birçok önemli konuyu ihmal ettikleri, açıklığa kavuşturulması gereken hususları kapalı bıraktıkları ve nadiren vuku bulacak veya hiç meydana gelmeyecek meseleleri ele aldıkları gerekçesiyle tenkit etmiştir. Müellif bu yedi kitabın dışında diğer muteber eserlerden de faydalanmış ve sırası geldikçe bunların isimlerini zikretmiştir. Bunlar arasında Ferrâ el-Begavî’nin et-Tehźîb, TaǾlîķ ve Fetâvâ adlı eserleri, İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin Nihâyetü’l-maŧlab’ı, Gazzâlî’nin el-Vasîŧ, el-Basîŧ ve Fetâvâ isimli eserleri, Ebû Nasr İbnü’s-Sabbâğ’ın eş-Şâmil’i Abdullah b. Ahmed el-Kaffâl es-Sagīr ve Kādî Hüseyin’in el-Fetâvâ’ları, Ebû îshak eş-Şîrâzî’nin el-Mühežžeb’i, Mâverdî’nin el-Ĥâvi’l-kebîr’i sayılabilir (eserin diğer kaynakları için bk. el-Envâr, I, 4). Erdebîlî, ele aldığı bütün konularda öncelikle adı geçen yedi kitaba dayanmış, ihtilâf halinde ise bu eserlerden çoğunun esas aldığı görüşü tercih etmiştir.

el-Envâr üzerine Celâleddin ed-Devvânî tarafından yapılan ta‘lîkat meşhurdur (yazma nüshaları için bk. Fihrisü maħŧûŧâti Mektebeti’l-evķāfi’l-Ǿâmme fi’l-Mevśil, V, 53; VIII, 237, 238, 241). Nûreddin Ali b. Muhammed el-Uşmûnî’nin de eserle ilgili bir ta‘lîkatı vardır. Bunlardan başka Nûreddin Ali b. Ahmed el-Bûşî bir şerh, Serrâc Ömer b. Muhammed el-Yemenî de Envârü’l-Envâr adıyla bir zevâid kaleme almıştır. Fethullah b. Ebû Yezîd eş-Şirvânî eseri Farsça’ya tercüme etmiş ve bir tekmile yazmıştır (Brockelmann, GAL, II, 255; Safa, III/1, s. 225).

Çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan el-Envâr iki hâşiyesi ile birlikte (Ĥâşiyetü’l-Kümmeŝrâ ve el-Hâc İbrâhim’in Ĥâşiye’si) iki cilt halinde basılmıştır (Kahire 1310, 1326, 1328/1910). Bir fıkıh kitabı olmakla birlikte eserden müellifin yaşadığı dönemin sosyal hayatıyla ilgili bazı bilgiler elde edilebilmekte ve bu yönüyle de önemli bir kaynak teşkil etmektedir.

Erdebîlî’nin bundan başka, Begavî’nin Meśâbîĥu’s-sünne adlı eserine yazdığı üç ciltlik bir şerhi olduğu kaynaklarda zikredilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA:

Erdebîlî, el-Envâr li-aǾmâli’l-ebrâr, Kahire 1326, I-II; İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-ŞâfiǾiyye, III, 138; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, IV, 484; İbnü’l-İmâd, Şezerât, VI, 264; Keşfü’z-zunûn, I, 195; Serkîs, MuǾcem, I, 423; M. Ali Terbiyet, Dânişmendân-ı Âzerbâycân, Tahran 1314 hş., s. 403; Îzâhu’l-meknûn, I, 138; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 557; Brockelmann, GAL, II, 255; Suppl., II, 271; Ziriklî, el-AǾlâm, IX, 282; Safâ, Edebiyyât, III/1, s. 225; Kehhâle, MuǾcemül-müǿellifîn, XIII, 266; a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 845; Fihrisü mahtûtâti Mektebeti’l-evkâfi’l-Ǿâmme fi’l-Mevsil, Musul 1395-98/1975-78, V, 53; VIII, 237, 238, 241.

Saffet Köse