Kamus

EYYÛBİZADE MUSTAFA

Mustafâ b. Yûsuf b. Murâd el-Mostârî el-Bosnevî (ö.1119/1707)

Müderris, Mostar müftülerinden.

1061 (1651) yılında Bosna-Hersek’in Mostar kasabasında doğdu. Memleketinde Şeyh Yuyo lakabıyla meşhur oldu. Osmanlı ilim muhitinde Mustafa-yı Mostârî diye tanındı. İlk öğrenimini Mostar’da yaptı. Babası Yûsuf Efendi’den ve memleketinin diğer âlimlerinden ders aldı. 1088 (1677) yılında İstanbul’a gitti, Sahn-ı Semân Medresesi’nde dört yıl yüksek tahsil gördü. Hocaları arasında Molla Salih, Tireli Karabekir ve Arapzâde gibi devrin ileri gelen âlimleri de vardı. Mezun olup mülâzemetini tamamladıktan sonra müderris oldu. İstanbul’daki bazı medreselerde ders okuttu, ayrıca dönemin devlet adamlarından Abdurrahman Paşa’nın oğlu Abdullah’a dört yıl özel hocalık yaptı; bir eserini de bu seçkin öğrencisi için yazdı. İstanbul’da kaldığı on beş yıl içinde diğer ilmî çalışmaları yanında altmış kadar kitabı kendisi için istinsah etti. İlk on eserini de İstanbul’da yazan Eyyûbîzâde bütün bu çalışmalarıyla Osmanlı ilim muhitinde takdir ve itibar gördü. Osmanlı âlimlerinden Cârullah Veliyyüddin Efendi onu medrese arkadaşı olarak anmıştır (Keşfû’ž-žunûn, II. 1657).

1104 (1692) yılında Mostar Müftüsü Hasan Efendi vefat edince Mostar halkı Eyyûbîzâde’yi müftü seçti ve Mostar’a davet etti. Bu davet üzerine kendisini alıkoymak İsteyen dostlarına, “Ben Hersek tarafından rahmet kokusu alıyorum” diyerek memleketine döndü. Mostar’da müftülük görevi yanında Karagöz Bey Medresesi ve diğer medreselerde ders verdi. Böylece hayatının son on beş yılını memleketinde geçiren Eyyûbîzâde ilmî ve sosyal alandaki verimli çalışmalarını Mostar’da yapmış ve eserlerinin çoğunu orada yazmıştır.

Eyyûbîzâde 15 Rebîülâhir 1119 (16 Temmuz 1707) tarihinde vefat etti. Ölümüyle ilgili olarak bazı kaynaklarda yer alan 1110 (1698) tarihi doğru değildir. Mostar’daki Müslümanlar Mezarlığı’nda bulunan kabri halkın ziyaretgâhı olmuştur; bu ilgi günümüzde de devam etmektedir. 1247’de (1831) Ali Paşa Rızvanbegoviç tarafından mezarının üzerine bir türbe yaptırılmıştır. Hayatı, şahsiyeti ve faaliyetlerine dair kaynaklarda farklı bilgi ve nakillere rastlandığı gibi halk arasında da hakkında çeşitli rivayetler bulunmaktadır. Onun eğitim ve öğretim konusunda yaptığı çalışmalar sayesinde Mostar bölgenin en tanınmış kültür ve eğitim merkezi olmuştur. Ölümünden sonra da şehirde İlmî silsilesi kendisine bağlanan birçok ilim adamı yetişmiştir. Eyyûbîzâde Mostar’da kendi kitaplarıyla bir vakıf kütüphanesi kurmuş, fakat son zamanlarda buradaki kitaplar dağıtılarak bir kısmı Saraybosna, Zagreb ve Bratislava gibi çeşitli yerlerdeki kütüphanelere taşınmıştır.

Bursalı Mehmed Tâhir, Eyyûbîzâde’nin biyografisini kayınbiraderi ve öğrencisi olan Opiyaç İbrahim b. İsmail el-Mostârinin Menâkıbü’l-fâzıl el-muĥaķķıķ Muśŧafâ b.Yûsuf el-Mostârî adlı eserinden (Bk. Mehmed Handzic, el-Cevherü’l-esnâ, s. 30) naklen ve “Mustafayı Mostârî” başlığıyla verir. Mehmed Handzic de el-Cevherü’l-esnâ isimli eserinde onun biyografisini Opiyaç İbrahim Efendinin adı geçen eserinden istifade ederek yazmıştır.

Eserleri. Eyyûbîzâde Mustafa Efendi çoğu şerh ve haşiye mahiyetinde olmak üzere çeşitli alanlarda çok sayıda eser yazmıştır.

a- Felsefe ve Kelâm. 1. Şerhu îsâğîıcî (İstanbul 1316). Esîrüddin el-Ebherrnin klasik mantığa dair îsâġūcî adlı eserinin şerhidir. Müellifin bugüne kadar basılmış olan tek eseri budur. 2. Haşiye Ǿale’l-Fevâǿidi’l-Fenâriyye. Molla Fenârînin îsâġŧcî’yi şerheden el-Fe-vâǿidü’l-Fenâriyye adlı eseri üzerine yazılmış notlardır. Yazma bir nüshası Zagreb’de Hırvat İlimler ve Sanatlar Akademisi Şarkiyat Enstitüsü’nde bulunmaktadır (Orijentaini Zavot Hrvatske Akademije Znanosti Umjetnosti, nr. 198). 3. eş-Şerĥu’l-cedîd Ǿale’ş-Şemsiyye fi’l-manŧıķ. Necmeddin el-Kâtibî’nin eş-Şemsiyye adlı eserinin yeni bir şerhidir. Süleymaniye (Lâleli, nr. 2662) ve Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey (nr. 793) kütüphanelerinde birer nüshası mevcuttur. 4. Tavżîĥu’l-manŧıķ ve’l-kelâm. Teftâ-zânînin Tehźîbü’l-manŧıķ ve’l-kelâm adlı eserinin şerhidir. Eyyûbîzâde’nin 1118’de (1706) yazdığı bu eser onun son telifi olup müellif nüshası Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü’ndedir (Orijentaini İnstitut u Sarajevu, nr. 4668). 5. Ħulâśatü’l-âdâb. Öğrenci iken yazdığı bir eser olup Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde

bir nüshası mevcuttur (nr. 1766). Müellif bu eserini daha sonra eş-Şerĥu’l-muħtaśar Ǿalâ Ħulâśati’l-âdâb ve eş-Şerĥu’l-muŧvvel Ǿalâ Ħulâśa-ti’l-âdâb adlarıyla iki defa şerhetmiştir. İkinci şerhin müellif nüshası Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 3855). 6. Şerhu’r-Ri-sâleti’s-Semerķandiyye fi’l-âdâb. Şemseddin es-Semerkandinin meşhur risalesinin şerhi olup Bratislava’da bir nüshası mevcuttur (Üniuerzitná Knižnica, TF. 119). 7. Ĥaşiye Ǿalâ Şerĥi MesǾûd er-Rûmî Ǿale’r-Risâleti’s-Semerkandiyye. Ebü’l-Kāsım b. Ebû Bekir es-Semerkandinin Ferâǿidü’l-fevâǿid adlı eserinin Kemâleddin Mes’ûd b. Hüseyin eş-Şirvânî er-Rûmî tarafından yapılan şerhi üzerine Eyyûbîzâde’nin notlarından ibarettir. Müellif nüshası Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 3974). 8. Haşiye Ǿalâ Şerhi Molla el-Hanefî Ǿalâ Âdâbi’l-ǾAdudiyye. Adudüddin el-îcî’nin Âdâbü’l-baĥs adlı risalesinin Molla Hanefî et-Tebrîzî tarafından yapılan şerhi üzerine notlardır. Eserin müellif nüshası Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde mevcut olup (nr. 3987) aynı kütüphanede ikinci bir nüshası daha vardır (nr. 3915). 9. Haşiye Ǿale’l-Fevâǿidi’l-Mîriyye fi’l-âdâb. Molla Hanefî şerhi üzerine Mîr Ebü’l-Feth Tâcüssaîdî tarafından yazılmış hâşiyeye notları olmalıdır. 10. Ĥâşiye Ǿalâ Şerhi’s-Seyyid eş-Şerif Ǿalâ Âdâbi’l-ǾAdudiyye (Osmanlı Müellifleri, II, 32; Mehmed Handžić, el-Cevherü’l-esnâ, s. 182). 11. Bedrü’l-meǾâ-lî fî Şerhi Bedǿi’l-emâli Ûşînin el-Emâlî adıyla bilinen akaide dair el-Kaśîde-tü’lamiyye’sinin şerhidir. Bir nüshası Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü’nde bulunmaktadır (nr. 3524/1). 12. Ĥaşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Ķaśîdetü’l - lâmiyyeti’l-Ķarabâġī. İznik’te müderrislik yapmış olan Osmanlı âlimlerinden Muhyiddin Muhammed b. Ali el-Karabâğî’nin el-Ķaśîde-tü’l-lâmiyye’ye yazdığı şerh üzerine Eyyûbîzâde’nin notlarıdır. Bir nüshası Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü’nde mevcuttur (nr. 3524/2).

b- Dil ve Edebiyat. 1. el-Fevâǿidu’l-ǾAbdiyye. Zemahşerî’nin nahiv ilmine dair Ünmûźec adlı eserinin şerhi olup öğrencisi Abdullah için kaleme almıştır. Müellif nüshası Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’ndedir (nr. 1563). 2 Şerĥu ǾAvâmili’l-Cürcânî. Abdülkāhir el-Cürcânî’nin el-ǾAvâmilü’l-miǿe adlı eserinin şerhi olup Süleymaniye Kütüphanesi’nde iki nüshası bulunmaktadır (Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 1906, vr. 79-103; Kasîdecizâde Süleyman Sırrı, nr. 700, vr. 97-127). 3. Ĥaşiye Ǿalâ Şerhi’l-Ǿİśam Ǿale’r-Risâleti’l-ǾAdudiyye fi’l-vażǾ. Adudüddin el-îcinin eserine İsâmüddin el-İsferâyînî tarafından yazılmış şerh üzerine notlardır. Müellif nüshası Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde mevcuttur (nr. 3957). 4. Ĥaşiye Ǿalâ Ĥâşiyeti’l-Herevî Ǿalâ Muħtaśari’l-MǾânî. Teftâzânînin Telħîśü’l-Miftâĥ’a yazmış olduğu muhtasar şerhine Ahmed b. Yahya b. Muhammed el-Herevî tarafından yazılan hâşiye üzerine notlarıdır. Bir nüshası, Mostar’da bir kilise kurumu olan Franyevaçki Samostan’daki kütüphanede mevcuttur (nr. 60). 5. Ĥâşiye Ǿalâ Dîbâceti’l-Muħtaśar fi’l-MeǾânî. Muħtaśarü’l-MeǾânî’nin giriş bölümüne yazılmış notlardan ibarettir. Bir nüshası Zagreb’deki Hırvat İlimler ve Sanatlar Akademisi Şarkiyat Enstitüsü’nde bulunmaktadır (nr. 446). 6. Ĥulletü’l-Manźûmeti’ş-Şâhidiyye. Şahidi İbrahim Dede’nin Tuhfe-i Hüsâmî adlı Farsça-Türkçe manzum sözlüğünün şerhidir. Müellif nüshası Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü’nde (nr. 4365), ikinci bir nüsha da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde (nr. 635) mevcuttur.

c- Fıkıh ve Fıkıh Usulü. 1-.Miftâĥu’l-ĥuśûl fî şerĥi Mirǿ âti’l-uśûl. Molla Hüsrev’in Mirǿâtü’l-uśûl adlı eserine henüz öğrenci iken yazdığı bir şerh olup bu eseriyle zamanındaki âlimlerin takdirini kazanmıştır. Eserin müellif nüshası Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde (nr. 3871), diğer nüshaları Süleymaniye (Süleymaniye, nr. 561; Hamidiye, nr. 440), Nuruosmaniye (nr. 976, 977) ve Râgıb Paşa (nr. 393) kütüphanelerinde bulunmaktadır. 2. Fethu’l-esrar. Celâleddin el-Habbâzî el-Hucendinin el-Muġnî fî uśûli’î-fıķh adlı eserinin şerhidir. Müellif nüshası Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde (nr. 4027), ikinci bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Hâlet Efendi, nr. 146) mevcuttur. 3. Muĥtecebü’l-ĥuśûl fî şerĥi Münteħabi’l-uśûl. Hüsâmeddin el-Ahsîkesinin el-Münteħab fî uśûli’l-meźheb adlı eserinin şerhidir. Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’ndeki (nr. 3858) müellif nüshasında bu ismi taşıyan eser biyografik kaynaklarda Münteħabü’l-uśûl adıyla verilmektedir (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 443; Osmanlı Müellifleri, II, 31). Eserin bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesİ’ndedir (Celâl Ökten, nr. 131). 4. Lübbü’l-ferâǿiż. Müellif nüshası Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 3860/1). Müellif bu eserini daha sonra dokuz günde telif ettiğini söylediği Şerĥu Lübbi’l-feraǿiż adlı bir eserle şerhetmiştir. İkinci eserin müellif nüshası da Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’ndedir (nr. 3860/2). 5. Şerĥu’r-Risâleti’n-Nesefiyye fi’l-ferâǿiż. Müellif nüshası Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde bulunan (nr. 3860/3) eserin hangi Nesefî’nin ferâiz konusundaki risalesinin şerhi olduğu belirtilmemiştir.

Eyyûbîzâde’nin bunlardan başka Ne-fâǿisü’l-mecâlis fi’l-vaǾž adlı eseriyle bir de dua mecmuası bulunduğu kaydedilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA:

Keşfü’ž-žunûn, II, 1657; Murâdî, Silkü’d-dü-rer, IV, 218-219; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 443; Îżâĥu’l-meknün, I, 339; II, 524; Osmanlı Müellifleri, II, 30-32; S. Basagic. Bosnjaci i Herce-gouci u islamskoj Knjizeunosti, Sarayevo 1912, s. 118-123; Mehmed Handzic, el-Cevhrü’l-esna fiterâcimi Ǿulemâǿi ve şuǾarâǿi Bosnâ. Kahire 1349/1929, s. 30, 179-182; a.mlf.. Knjizevni rad bosansko-hercegoaackih muslimana, Sarajevo 1934, s. 22-24, 71, 74, 105; Brockel-mann. GAL Suppl, I, 842; Il, 259, 317; Ziriklî, el-AǾlam, VIII, 148; Kehhâle, MuǾcemüǿl-mü’el-lifîn, XII, 291; H. Sabanovic, Knjizevnost muslimana BİH na orijentalnim jezicima, Sarajevo 1973, s. 390-410; M. Zdralovic. “Prilog poz-navanju djela Sejha Juje”, Hercegovina, I, Mostar 1981, s. 119-137; Amir Lyubovic, “Na marginama rukopisnih djela Mustafe Ejubovica (1651-1707)”, a.e., IV, Mostar 1984, s. 225-238; M. Jahic, “Rukopisna djela Sejh Juje u Gazi Husrevbegovoj biblioteci”, Anali Gazi Husreubegoua Biblioteka, XI-X1I, Sarajevo 1985, s. 39-54.

Amir Ljubovic