ez-ZERÎA ilâ TESÂNÎFİ’ş-ŞÎA
(الذريعة إلى تصانيف الشيعة)
Âgā Büzürg-i Tahrânî’nin (ö. 1970) Şîa ulemâsı tarafından yazılan Arapça eserlere dair bibliyografik ansiklopedisi.
Şiî âlimlerinin on dört asır boyunca İslâmî ilimler, tarih, şiir, edebiyat ve aklî ilimler konusunda yazdıkları eserlerin alfabetik olarak düzenlendiği en kapsamlı çalışmadır. Eserde Farsça literatürün oranı yüzde beş civarındadır. Müellif bu eserini, Corcî Zeydân’ın (ö. 1914) Târîħu âdâbi’l-luġati’l-ǾArabiyye adlı eserinde Şiîliğin ortadan kalkmış bir mezhep olduğu ve bu konuda çok az Arapça eser bulunduğu iddiasını çürütmek amacıyla kaleme almıştır. Zeydân’ın iddiası üzerine çalışmalara başlayan Şîa âlimlerinden Hasan es-Sadr, İslâmî ilimlerin temelinin Şiîler tarafından kurulduğu hususunda bir kitap hazırlamayı, Muhammed Hüseyin Kâşifülgıtâ, Corcî Zeydân’ın eksikliklerini ve hatalarını araştırmayı, Âgā Büzürg-i Tahrânî de Şîa literatürü tarihini yazmayı üstlenmiştir. Bu çalışmalar sonucunda Hasan es-Sadr Teǿsîsü’ş-ŞîǾa li-Ǿulûmi’l-İslâm, Muhammed Hüseyin Kâşifülgıtâ el-MürâcaǾâtü’r-reyĥâniyye (en-Nuķūd ve’r-rudûd) ve Âgā Büzürg-i Tahrânî bunlardan çok daha kapsamlı olan eź-ŹerîǾa’yı yazmıştır. Tahrânî eserini hazırlarken Şîa literatürüyle ilgili çok sayıda kitabı okuyup incelemiş; Irak, İran, Suriye, Filistin ve Hicaz’da mevcut resmî ve özel birçok kütüphaneye bizzat giderek araştırmalarda bulunmuş; Türkiye, Hindistan, Pakistan, Afganistan ve bazı Avrupa ülkelerindeki kütüphane kataloglarını taramıştır.
Toplam 53.510 eserin tanıtıldığı eź-ŹerîǾa, bibliyografik özelliği yanında bazı konularla ilgili bilgiler içermesi bakımından da önem taşır.
Müellif bazı konular ve telif türleriyle (meselâ asl/usul, emâlî, ensâb, tefsir, coğrafya, cefr, hâşiye, hadis, hutbe, dâiretü’l-maârif, dâstân, dua, ricâl, rihle, sâkînâme, nücûm, nevâdir) ilgili eserlerin tanıtımına geçmeden önce o alanla ilgili giriş mahiyetinde çoğu zaman kısa, bazan uzunca bilgi vermektedir. Ancak ilimler tasnifinin de öne çıktığı Miftâĥu’s-saǾâde, Keşfü’ž-žunûn vb. eserlerde görülenin aksine, birçok kitabın tanıtıldığı bazı önemli başlıklarda (meselâ divan, zeyl, siyer, şerh, tıp, tabakat, ferâiz, ferheng, fıkıh, fevâid, fihrist, kıssa, kavâid, mesnevi, mukaddime, müntehab) hiçbir mâlûmat yer almamaktadır. Eserde ele alınan kitaplar hakkında bir iki satırdan birkaç sayfaya kadar ulaşan bilgiler verilmekte, birçok defa eserlerin muhtevası özetlenmekte, üzerinde yapılan çalışmalar, yazma nüshalarının bulunduğu kütüphaneler, baskı yerleri ve yılları kaydedilmektedir. Eserin I. cildi bizzat müellifin ve Muhammed Ali Ordubâdî ile Muhammed Hüseyin Kâşifülgıtâ’nın yazdığı birer mukaddime ve Hasan es-Sadr’ın bir takriziyle başlamakta, 1608 kitabın tanıtıldığı bu ciltte Şîa âlimlerine ait 800 icâzet zikredilmektedir. 2045 eserin ele alındığı II. ciltte “asl” maddesinde Şîa’nın 400 usulü belirtilmiştir. Bâ ve pe harflerinin tamamı ile tâ harfinin bir bölümünün yer aldığı III. cilt 1918 eser içermektedir. Tâ harfinin geri kalan kısmını ihtiva eden IV. ciltte 2304 eserin tanıtımının yanı sıra İran’da takvim yazıcılığının tarihçesiyle “tefsir” maddesinde konuyla ilgili önemli bilgiler kaydedilmiştir. Sâ, cîm ve çe harflerini ihtiva eden V. ciltte 1314 kitap tanıtılmıştır. VI. ciltteki 2473 kitap içinde “hadis” başlığı altında Şîa hukukunun ana kaynaklarını oluşturan 763 adet hadis kitabı sayılmıştır. Ayrıca “hâşiye” maddesinde hâşiye yazıcılığına dair kitapların tanıtımı yapıldıktan sonra çok sayıda hâşiyenin adı zikredilmiştir. 1417 eserin ele alındığı VII. ciltte “hamse” ve “hutbe” başlıkları altında önemli bilgiler mevcuttur. Dâl harfini içeren VIII. ciltte “dâiretü’l-maârif” başlığı altında ansiklopedi yazıcılığı, “dâstân” başlığı altında hikâye yazıcılığı, “dua” başlığıyla dua yazıcılığı tarihi ve “defterü’t-takvîm” başlığı altında takvim düzenleme ve takvim literatürü gibi bölümlere de yer verilmiştir. Divanlara ayrılan IX. cilt 1540 sayfa ve dört cüz halinde basılmış, 8488 divanın tanıtıldığı bu cildin dördüncü cüzünün sonuna şahıs ve eser fihristleri eklenmiştir. X. ciltte 885 eserin, XI. ciltte aralarında “risâle” adıyla kaydedilen, çok sayıda isimsiz eserin de bulunduğu 2042 kitabın tanıtımı yapılmıştır. Zây, je ve sîn harflerine dair XII. ciltte, Şîa’da gök bilimi tarihi hakkında bilgi verilen “zîc” maddesiyle ilk dönem Safevî edebiyatı tarihi hakkında bilgi verilen “sâkînâme” maddeleri önemlidir. XIII. ciltte 1477 eser ele alınmıştır. Şîn harfinin bir bölümünü içeren, 2474 eserin tanıtıldığı XIV. ciltte “şerh” maddesi altında 1900 adet şerhten söz edilmekte, üzerine şerh yapılan önemli metinler zaman zaman müstakil bir başlık altında tanıtılmaktadır. XV. ciltte sâd, dâd, tâ ve zâ, XVI. ciltte ayn, gayn ve fâ harfleriyle başlayan eserler tanıtılmıştır. Bu cilde ve daha sonraki ciltlerin sonuna ilgili ciltte geçen eserlerin müelliflerine ait alfabetik fihrist ilâve edilmiştir. Kāf harfinin tamamı ile kâf harfinin bir bölümünün yer aldığı XVII. ciltte 1728, kâf harfinin devamı ile gef ve lâm harflerinin tamamını içeren XVIII. ciltte 2250 eserin tanıtımı yapılmıştır. Mîm harfinin bir bölümünü içeren XIX. ciltte “mesnevi” maddesi altında 1150 adet mesnevi sayılmakta, mesnevilerin bir kısmı şiir ve şairlere ayrılan IX. ciltte zikredilmektedir. Müellifin vefatından birkaç ay sonra basılan ve mîm harfiyle devam eden XX. cildin başında yazarın hayatına dair bir bölüme yer verilmekte, ayrıca 1977 eser tanıtılmaktadır. Yine mîm harfiyle devam eden XXI. ciltte 2060, XXII. ciltte 2090 eser ele alınmaktadır. Toplam 9180 eser ihtiva eden mîm harfi XXIII. ciltte sona ermektedir. Nûn harfinin tamamını
içeren, 2315 eserin tanıtıldığı XXIV. ciltte “nücûm” maddesinde gök biliminin tarihçesi geniş biçimde anlatılmaktadır. Vâv, hâ ve yâ harflerini içeren, 1805 eserin tanıtımının yapıldığı XXV. cildin sonuna eź-ŹerîǾa’nın hazırlanma ve yayımlanma tarihçesiyle bütün ciltlerde yer alan eserlerin müelliflerine ait fihrist ilâve edilmiştir.
Yazma nüshası altı cilt olan eser toplam 11.239 sayfa halinde basılmış, IX. cilt dört ciltten oluştuğundan ek ciltle birlikte toplam yirmi dokuz ciltte tamamlanmıştır. İlk üç cildi 1355-1357 (1936-1938) yılları arasında müellifin editörlüğünde Necef’te yayımlandıktan sonra II. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla eserin basımına ara verilmiş, IV-XII ve XV-XIX. ciltler 1363-1389 (1944-1969) yıllarında müellifin iki oğlu Ali Nakī Münzevî ve Ahmed Münzevî’nin editörlüğünde Tahran’da, XIII-XIV. ciltler M. Sâdık Bahrülulûm’un editörlüğünde Necef’te, müellifin vefatı üzerine geri kalan ciltler de 1390-1398 (1970-1978) arasında Tahran’da basılmıştır. Kitabın basımı devam ederken müellifin ekleri ve tashih amacıyla tuttuğu notları Seyyid Ahmed Hüseynî Müstedrekü’l-müǿellef adıyla XXVI. cilt olarak yayımlamıştır (Meşhed 1364 hş./1985). eź-ŹerîǾa ilâ teśânîfi’ş-ŞîǾa, Doğulu ve Batılı araştırmacılar tarafından muteber bir kaynak olarak kabul edilmiş, Tahrânî’nin oğlu Ali Nakī Münzevî eserde geçen şahısların fihristini hazırlamış ve bu eser Tahran Üniversitesi tarafından üç cilt halinde yayımlanmıştır (1377 hş./2000). eź-ŹerîǾa’nın tamamını Necef ve Tahran’da yapılan ilk baskısından sonra İranlı ve Lübnanlı yayıncılar birçok defa neşretmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
Âgā Büzürg-i Tahrânî, eź-ŹerîǾa ilâ teśânîfi’ş-ŞîǾa, Necef-Tahran 1355-98/1936-78, I-XXV; Saîd-i Nefîsî, “Kitâb-ı ŹerîǾa ve Müǿellif-i Ân”, Süħan, II/11-12, Tahran 1324 hş., s. 887-889; Ahmed-i Münzevî, “MaǾrifî eź-ŹerîǾa ilâ teśânîfi’ş-ŞîǾa”, Kitâbdârî, sy. 4, Tahran 1352 hş., s. 22-25; Nasîrüddin Ensârî Kummî, “Berterîn-i Kitâbşinâsî-yi ŞîǾa (Nigâhî be Kitâb-ı Cerî.a)”, Âyîne-i Pejûheş, sy. 29-30, Kum 1373 hş., s. 53-61; M. Ali Hakşinâsî, “eź-ŹerîǾa ve ŧabaķātü dâyireti’l-maǾârifhâ-yı Büzürg-i ŞîǾa”, Faślnâme-i Kitâb, IX/3-4, Tahran 1377 hş., s. 7-33; Seyyid Hasan Fâtımî, “İrâdât-ı Şeyħ Âgā Büzürg-i Tahrânî be Keşfü’ž-žunûn”, Âyîne-i Mîrâŝ, sy. 3-4, Tahran 1377 hş., s. 2-6; a.mlf., “Taśĥîĥ-i Mühimterîn Rükn-i Kitâb der eź-ŹerîǾa’”, Dîvân-ı Kitâb-ı Mâh, sy. 107-109, Tahran 1385 hş., s. 43-47; Hanîf Kalenderî, “Naķd u Berresî: eź-ŹerîǾa ilâ teśânîfi’ş-ŞîǾa”, Kitâb-ı Mâh-ı ǾUlûm ve Fünûn, sy. 116, Tahran 1388 hş., s. 26-43; M. Kerîmî ez-Zencânî, “eź-ŹerîǾa ilâ teśânîfi’ş-ŞîǾa”, DMT, VIII, 21-24; Etan Kohlberg, “al-oarīǾa elā Taśānīf al-ŠīǾa”, EIr., VII, 35-36.
Ali Güzelyüz