FAZL b. YAHYÂ el-BERMEKÎ
الفضل بن يحيى البرمكي
Ebü’l-Abbâs el-Fazl b. Yahyâ b. Hâlid el-Bermekî (ö.193 / 808)
Hârûnürreşîd devrinin önemli devlet adamlarından.
23 Zilhicce 148 (19 Şubat 766) tarihinde Medine’de doğdu. Bermekî ailesinden Vezir Yahyâ b. Hâlid’in büyük oğludur. Hârûnürreşîd’den bir hafta önce doğduğu ve birbirlerinin annelerince emzirilerek süt kardeşi oldukları rivayet edilir. Tahsilini Hârûn ile birlikte tamamlamıştır.
Hârûnürreşîd halife olunca (170/786) Yahyâ b. Hâlid’i vezir tayin etti, Fazlı da oğlu Emîn’in eğitim ve öğretimiyle görevlendirdi. Bu dönemde merkezî idarede babasının en önemli yardımcısı olan Fazl, Emîn’in birinci sırada veliaht tayin edilmesinde de önemli rol oynamıştır. Fazl 175’te (791) isyan eden Yahyâ b. Abdullah ile mücadeleye memur edildi. Hz. Ali evlâdından olan Yahyâ, Horasan ve Mâverâünnehir’deki şehirlerde dört beş yıl saklandıktan sonra Deylem’e giderek Abbasî Halifeliği’ne karşı isyan etmişti. 50.000 kişilik bir ordu ile hareket eden Fazl Rey yakınında karargâh kurdu ve savaşa girmeden önce görüşmeler yoluyla Yahyâ’yı teslim olmaya ikna etti. Bu başarı ona Horasan valiliğini kazandırdı (176/792). Fazl b. Yahyâ vergileri düzenli bir şekilde toplatarak eyaletin gelirinin artmasını sağladı. Bu paralarla Belh’te su kanalları açtırdı; camiler, ribâtlar ve kervansaraylar inşa ettirdi. Onun yaptırdığı camilerin başında Buhara Cuma Camii gelmektedir.
Fazl b. Yahyâ, Horasan valiliği sırasında yalnız imar ve ziraat sahalarında değil askerî alanda da başarılı olmuştur. Meşhur tabip Buhtîşü‘ b. Curcîs’in torunu İbrâhim b. Cibrâîl’in kumandasında Kabil üzerine bir ordu gönderdi. İbrâhim Kabil yakınındaki Şahbahâr’ı zaptederek bol miktarda esir ve ganimet ele geçirdi. Diğer bir ordu da Üsrûşene’ye karşı gönderilerek hükümdarı itaate mecbur edildi. Horasan’da İranlılar’dan kuvvetli bir ordu teşkil edildi. Taberî’ye göre bu ordunun sayısı 500.000 kişi idi. Bu rakamın mübalağalı olduğu açıktır. Bunların 20.000’i Bağdat’a gönderildi. 179’da (795) Bağdat’a dönen Fazl halife tarafından ilgiyle karşılandı. Babası Yahyâ Hârûnürreşîd ile beraber 181 (797) yılında hacca gidince ona vekâlet etti. Horasan valiliği sırasında Semerkant’taki kâğıt imalâthanesini örnek alarak Bağdat’ta 178 (794-95) yılında bir kâğıt imalâthanesinin kurulmasını sağladı. Fazl 183’te (799) bütün idarî görevlerinden azledilmiş (Elr., III, 898), yalnız Emîn’in hocası olarak kalmıştır. Buna rağmen özellikle Emîn’in annesi Zübeyde’nin desteği sayesinde merkezdeki itibarı devam ediyordu.
186 (802) yılında tekrar hacca giden Hârûnürreşîd oğullarını, vezirini ve oğullarının hocalarını da beraberinde götürmüştü. Bermekîler’in giderek artan nüfuzlarından rahatsız olan halife, hac dönüşünde Enbâr yakınındaki Umr’da konakladığı sırada Ca‘fer b. Yahyâ’yı idam ettirdi (Safer 187/29 Ocak 803). Babası Yahyâ ile kardeşi Fazl ise hapse atılarak bütün malları müsadere edildi. Fazl altı yıl kadar hapiste kaldı. Bu sırada felç oldu ve Hârûnürreşîd’in ölümünden kısa bir süre önce Muharrem 193’te (Kasım 808) Rakka’da vefat etti.
Fazl b. Yahyâ Bermekî ailesinin en müsamahalı üyesiydi. Horasan valiliği sırasında yaptığı imar çalışmaları ve tarım alanındaki faaliyetleri sayesinde herkesin sevgisini kazanmıştı. “Ĥâtimü’l-İslâm ve ħâtemü’l-kirâm” lakabıyla anılan Fazl âlim ve şairlerle ilgilenir, özellikle şairleri himaye ederdi. Ramazan ayı boyunca camilerde kandil yakma âdetini başlatan kişinin Fazl olduğu rivayet edilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Ya‘kūbî. Târiħ, II, 407-408, 426, 429; Taberî, Târiħ (de Goeje), III, 599, 610-613, 631-637, 645, 647, 679, 733; Cehşiyârî, el-Vüzerâǿ ve’l-küttâb, s. 175, 230, 231, 232, 234, 281; Mes‘ûdî, Mürûcü’ź-źeheb (Meynard), III, 377, 384; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 106, 122, 125, 140, 145, 146, 152, 161, 176, 178, 210, 215; İbnü’t-Tıktakā, el-Faħrî, s. 193-194, 201-204; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 27-36; Hândmîr, Düstûrü’l-vüzerâǿ (nşr. Saîd-i Nefîsî), Tahran 2535 şş., s. 41, 46, 48, 53, 55; L. Bouvat, Les Barmécides, les auteurs arabes et persons, Paris 1912, s. 57-67; D. Sourdel, Le Vizirat ‘abbāside de 749 a 936, Damas 1959-60, I, 144-148, 155; a. mlf., “al-Fadl b. Yahyâ al-Barmakī”, El2 (Fr.), II, 750; a. mlf. - W. Barthold, “al-Barāmika”, El2 (Fr.), I, 1064-1067; M. A. Shaban, Islamic History, Cambridge 1976, II, 31, 33-34, 36; Hakkı Dursun Yıldız, İslâmiyet ve Türkler, İstanbul 1976, s. 38, 40, 92; a. mlf., “Bermekîler”, DİA, V, 518-519; Barthold, Türkistan, s. 114, 218, 219; W. Muir, The Caliphate, London 1984, s. 460, 472, 476, 478; W. Madelung, “Abū Ishāq al-Śābī on the Alids of Tabaristān and Gīlān”, Religious and Ethnic Movements in Medieval Islam, London 1992, s. VII/28; Mehmet Aykaç, Abbâsî Devleti’nin İlk Dönemi İdarî Teşkilâtında Dîvânlar, 132-232/750-847 (doktora tezi, 1993), İSAM Ktp., nr. 24366, s. 93; K. V. Zetterstéen, “Fazıl”, İA, IV, 532-533.
Hakkı Dursun Yıldız