GÂNİM el-BAĞDÂDÎ
غانم البغدادي
Ebû Muhammed Gıyâsüddîn Ganim b. Muhammed el-Bağdâdî (ö.1032/1623 [?])
Hanefî fakihi.
Bağdat’ta doğdu; tahsiline bu şehrin medreselerinde başladı. Genç yaşta tasavvufa ilgi duydu. Bir süre Medâin’de ikamet etti, daha sonra Şeyh Alâeddin’in sohbetlerine katılmak üzere Antep’e gitti. Burada şeyhe on iki yıl kadar hizmette bulunarak hem zahirî hem bâtını ilimlerde derinleşti. 998’de (1589) Bağdat kadısı olan Rıdvan Efendi tarafından Bağdat’taki Müstansıriyye Medresesine müderris olarak tayin edildi. Bu medresede uzun yıllar ders veren Gânim Efendi Bağdat ulemâsı içinde önemli yeri olan, mezhepte müctehid derecesinde bir âlimdi.
Gânim’den bahseden Atâî ve Kâtib Çelebi gibi müellifler, onun 1030 (1621) yılında Bağdat’ın Bekir Subaşı tarafından ele geçirilmesi sırasında öldürüldüğünü kaydetmekte iseler de (Zeyl-i Şekâik, II, 640; Fezleke, II, 5) bu isyanın 1032 (1623) yılında meydana geldiği (a.g.e., II, 39-40; Naîmâ, II, 266 vd.) göz önüne alınarak vefat tarihinin 1032 olduğu söylenebilir.
Eserleri. 1. Melceǿü’l-kuđât Ǿinde teǾâriżi’l-beyyinât. Usul (yargı) hukukuna dair bir risâledir. Mukaddimesinde bu adla kaydedilen eser, bazı nüshalarda Tercîĥü’l-beyyinât (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2485/3), Risâle fî’l-beyyinât (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 598/2) ve TeǾârużu’l-beyyinât (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 1054/2) olarak da geçmektedir. Kitap bir mukaddime, “Kitâbü’n-Nikâh” ile başlayıp “Kitâbü’l-Vekâle” ile sona eren yirmi yedi bab ve Hanefî mezhebinde bir müftünün takip etmesi gereken klasik fetva verme yöntemini özetleyen bir hatime ile son bulmaktadır. Yargı önüne gelen meselelerde delillerden hangisinin tercihe şayan olduğu hususunu ele alan eser kadıların başvuru kitabı haline gelmiş ve daha sonra aynı konuda yazılan eserlere kaynaklık etmiştir. Atâî, kadılık yaparken faydalandığı bu risaleye bazı ilâvelerde bulunduğunu Zeyl-i Şekâik’te bildirmektedir. Diğer bazı kadılar da karşılaştıkları ve bu kitapta bulamadıkları meselelerle ilgili notlarını sayfa kenarlarına kaydetmişlerdir. Bundan dolayı eserin muhtelif nüshalarında farklı bilgilere rastlamak mümkündür. Eserini kaleme alırken el-Mebsûŧ, Fetâvâ Ķâdîħân, el-Hidâye gibi muteber Hanefî fıkıh kitaplarına dayanan müellif ele aldığı her meseleden sonra faydalandığı kaynağı da zikretmiştir. Birçok kütüphanede yazma nüshaları bulunan eseri Rumeli kazaskeri Feyzuilah Nafiz Efendi Dürretü’l-muhâkemât fî şerhi Melcei’l-kudât adıyla Türkçe’ye çevirerek şerhetmiş ve kitap Arapça metniyle birlikte basılmıştır (bk. bibl.). Daha sonra da basılan (nşr. M. Salih er-Râvî - M. Saîd er-Râvî, Bağdad 1344) bu risaleyle ilgili olarak Refîk Muhammed el-Hatîb Ezher Üniversitesi’nde (1979), Abdülazîz Mustafa el-Hâlid de Mekke’de Ümmülkura Üniversitesi’nde (1982) yüksek lisans tezi yaparak eseri neşre hazırlamışlardır. 2. MecmaǾu’đ-đamânât. Sorumluluk hukuku alanında ortaya konulan ilk eserlerdendir. Otuz sekiz babdan oluşan eserde klasik fıkıh kitaplarında takip edilen tasnif esas alınmıştır (Kahire 1308; Beyrut 1407/1987). Müellif bu kitabında Hanefî mezhebince muteber sayılan Fetâvâ Ķâđîħân, el-Hidâye, Ĥulâśatü’l-fetâvâ vb. eserlerden faydalanmıştır. Fıkıh kitaplarında dağınık biçimde ve eksik
olarak yer alan daman* konusunu ele alırken bu hususta daha önce yapılan çalışmaları dikkate almıştır. Bu arada yaptığı alıntıların kaynaklarını belirtmiş ve zaman zaman kendi görüşünü de kaydetmiştir. Eserin büyük bir kısmı, akdî mesuliyet ve akdî borçları yerine getirememekten kaynaklanan ve tazmini gerektiren konularla ilgilidir. Bundan dolayı ibadetlerden yalnız zekât ve hacla ilgili olarak birer müstakil bab ayrılmıştır. Daman konusunda çağdaş İslâm hukukçularının ilk başvuru kaynaklarından biri olan Mecmacu’đ-đamânât’ın bu hususta kaleme alınan ilk eser olduğu ileri sürülmekteyse de (M. Ahmed Sirâc, s. 6) daha önce Fudayl Çelebi’nin (ö. 991/1583) eđ-Đamânât adıyla bir eser yazdığı bilinmektedir (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 814). 3. el-Vasîŧ Teftâzânî’nin Tehźîbü’l-manŧık ve’l-kelâm adlı eserine yazdığı bir şerhtir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2639). 4. Hıśnü’l-İslâm fî elfâzi’l-küfr ve’l-Ǿakâǿid (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 858/25; Ayasofya, nr. 1144). S. Ĥıśnü’l-enbiyâǿ. Kur’ân’da peygamberlerin hayat hikâyelerinin geçtiği âyetlerde onların mâsumiyetiyle ilgili hususları ele alan bir risaledir (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 858/26). 6. Şerĥu Düreri’l-biĥâr. Şemseddin el-Konevî’nin eserine yaptığı şerhtir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 972).
BİBLİYOGRAFYA:
Ganim el-Bağdâdî, Melceǿü’l-kudât Ǿinde tercîhi’l-beyyinât (Dürretü’l-muhâkemât fî şerhi Melcei’l-kudât adıyla, trc. ve nşr. Feyzullah Nafiz), İstanbul 1300, s. 2 vd.; a.mlf., MecmaǾu’d-damânât, Kahire 1308; a.e., Beyrut 1407/1987; a.mlf., el-Vasît, Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2639, vr. lb; Atâî, Zeyl-i Şekâik, II, 639-640; Kâtib Çelebi. Fezleke, II, 5-6, 39-40; Keşfuz-zunûn, I, 398, 668; II, 1602, 1816-1817; Naîmâ, Târih, II, 266 vd.; Sicill-i Osmânî, III, 618; Osmanlı Müellifleri, I, 394; Serkîs. MuǾcem, I, 196; Danişmend. Kronoloji, III, 326-328; Ziriklî. el-AǾlâm, V, 307; Brockelmann, GAL, II, 492; Suppl., II, 502; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, i, 812; Kehhâle. MuǾcemü’l-müǿellifîn, VIII, 37-38; Özege, Katalog, I, 313; Nâcî MaǾrûf, Târîhu Ǿulemâǿi’l-Müstansıriyye, Kahire 1976, I, 97; Bilmen, Kamus2, I, 406; Muhammed b. Osman el-Kenevî - Hâşim Abdülvâhid Ahmed, Delîlü’r-resâǿilil-câmiǾiyye, Mekke 1408/1988, III, 124; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 128; Fikri el-Cezzâr, Medâhilü’l-müǿellifîn ve’l-aǾlâmü’l-ǾArab hattâ Ǿâm 1215/1800, Riyad 1413/1992, II, 1102; M. İsâ Sâlihiyye. el-MuǾcemü’ş-şâmil li’t-türâsi’l-ǾArabiyyi’l-MatbuǾ, Kahire 1992, I, 199-200; M. Ahmed Sirâc, Damânü’l-Ǿudvân fî’l-fıkhi’l-İslâmî, İskenderiye 1414/1993, s. 6.
Recep Özdirek