GARÎBÜ’l-HADÎS
غريب الحديث
Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm’ın (ö. 224/838) hadislerde geçen nâdir kelimelere dair eseri.
Garîbü’l-hadîs hakkında ilk yazılan eserlerden biri olup Şerĥu ġarîbi’l-ĥadîŝ adıyla da anılır. Bazı müelliflere göre ise kitap bu türün ilk eseridir. Muhtemelen onları bu kanaate sevkeden şey daha önceki çalışmaların birer risale çapında olması, bunun ise müellifin belirttiği gibi “ömrünün hulâsası olarak” kırk yıllık bir çalışmaya dayanması ve geniş bir muhtevaya sahip bulunmasıdır. Ebû Ubeyd’in, Ġarîbü’l-ĥadîŝ ile birlikte hazırlandığı anlaşılan, “garîbü’l-luga” diye anılan nâdir kelimelerle ilgili Ġarîbü’l-muśannef adlı ilk lügat kitabının da müellifi olması onun bu alandaki üstün yerini ortaya koymaktadır.
Ebû Ubeyd eserinde, kelimeleri alfabetik olarak sıralamamıştır. Hatîb el-Bağdâdî’ye göre müellif garîb kelimelerini açıklayacağı hadisleri müsned* tertibinde bir araya getirmiştir (Târîħu Baġdâd, XII, 405). Ancak Ġarîbü’l-ĥadîŝ’in eldeki baskılarında Hz. Peygamber’in hadislerine ait bölümde müsned tertibine göre bir sıralama açıkça görülmemektedir. Müellif önce Resûl-i Ekrem’in hadislerinde, ardından Hz. Ebû Bekir’den başlamak üzere bazı sahâbîlerin ve tanınmış bazı tabiîlerin sözlerinde, eserin son kısmında ise kime ait olduğu bilinmeyen bazı sözlerde yer alan garîb kelimeleri açıklamaktadır. İçinde garîb kelime bulunan hadislerin rivayet geleneğine göre senedleriyle birlikte zikredilmesi kitabın kullanımını güçleştirmiş, ancak daha sonraki dönemlerde bu senedler çıkarılmıştır. Ebû Ubeyd garîb kelimeleri açıklarken genellikle kelimeyi söyleyenin ifadesini esas almakla beraber, bazan fiil ve masdar gibi türevlerini de izah etmiştir. Kendilerinden Arap edebiyatı tahsil ettiği hocaları Ali b. Hamza el-Kisâî, İbnü’l-Kelbî diye tanınan Hişâm b. Muhammed, Ebû Amr eş-Şeybânî, Yahya b. Ziyâd el-Ferrâ, Ebû Ubeyde Ma’mer b. Müsennâ ve Asmaî gibi âlimlerden rivayet ettiği açıklamaları aynen nakletmiş, şâhid olarak bol miktarda şiir kullanmış ve yer yer fıkhî meseleleri ele alıp incelemiştir. Ebü’t-Tayyib el-Lugavî’nin, onun bu çalışmasında Ebû Ubeyde Ma’mer b. Müsennâ’nın Ġarîbü’l-ĥadîŝ’in esas aldığını ileri sürmesi (Merâtibü’n-naĥviyyîn, s. 93), adı geçen eserin küçük hacimli olması sebebiyle doğru bulunmamıştır.
Müellif eserini diğer kitapları gibi Abbâdîler devrinin önemli devlet adamı ve kumandanlarından Abdullah b. Tâhir’e sunmuş, İbn Tâhir de Ebû Ubeyd’e 10.000 dirhem aylık bağlamıştır. Rivayete göre Tâhir b. Abdullah bu eseri kendi sarayında bizzat müellifinden okumak istemiş, ancak Ebû Ubeyd’in, bir hadis kitabını emîrin ayağına giderek okutmanın hadise saygısızlık olacağını söyleyerek bu teklifi kabul etmemesi üzerine eseri müellifinin yanına giderek okumuştur. Bu olayı daha da anlamlı kılan husus, Ebû Ubeyd’in, eseri kendisinden okumak isteyen hadis hafızı Ali b. Medînî ile Abbas el-Anberî’nin evlerine
giderek kitabını onlara rivayet etmesidir. Bu eseri Ebû Ubeyd’den ilk defa Yahya b. Maîn’in okuduğu, Ahmed b. Ha-bel’in de bu çalışmayı takdir ettiği belirtilmektedir (Hatîb, XII, 407).
Ġarîbü’l-ĥadîŝ üzerinde tashih, ikmal, ihtisar gibi çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Eserde gördükleri kusurları tenkit edenlerin ilki İbn Kuteybe’dir. Kitâbü Islâhi’1-ġalat fî Ġarîbi’l-ĥadîŝ (bk. bibl.) adını verdiği çalışmasında İbn Kuteybe, Ebû Ubeyd’in bazı sözlük açıklamalarına ve hadis yorumlarına itirazda bulunmuş, İbrahim el-Harbî ise müellifi, Ma’mer b. Müsennâ’nın aynı adlı kitabında hadis diye nakledilen kırk (veya elli üç) adet asılsız rivayeti eserine alması sebebiyle tenkit etmiştir (Hatîb, XII, 413; Yâkût, I, 120-121). Ebû Muhammed Kâsım b. Sâbit es-Sarakustî, ed-Delâǿil fî şerhi mâ aġfelehû Ebû ǾUbeyd ve İbn Kuteybe min Ġarîbi’l-ĥadîŝ (Sezgin, VIII, 252) adlı kitabında lügat tashihleri yapmıştır. Diğer çalışmalar arasında Ebü’l-Fazl el-Münzirî’nin Ziyâdâtü Ġarîbi’l-ĥadîŝ’i (Sezgin, VIII, 86, 195), Ebü’l-Feth Süleym b. Eyyûb er-Râzî’nin, hem Ebû Ubeyd’in hem de İbn Kuteybe’nin eserlerine dair Taķribü’l-ġaribeyn’i (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Tefsir, nr. 1017), Ebû Ali Hasan b. Ahmed el-Esterâbâdî’nin Muħtaśaru Ġarîbi’l-ĥadîŝ’i (Sezgin, VIII, 87), Hatîb et-Tebrîzî’nin Tehźîbü Ġarîbi’l-ĥadîŝ’i, Nasır b. Mansûr el-Büstî el-Gazzâl’in Şerĥu ebyâtî Ġarîbi’l-ĥadîŝ’i Muvaffakuddin İbn Kudâme’nin ĶunǾa-tü’l-erîb fî tefsîri’l-Ġarîb adlı muhtasarı (TSMK, III. Ahmed, nr. 588; Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 524) zikredilebilir. Ġarîbü’l-ĥadîŝ’i alfabetik sıraya koyanlar arasında Ebü’l-Hasan Ali b. Abdullah b. Muhammed b. Ebû Cerâde ve Taķribü’l-meram fî Ġaribi’l-Ķâsım b. Sellâm adlı eseriyle Muhibbüddin et-Taberî anılabilir (Yâkût, XVI, 10; Sezgin, VIII, 87). Eser üzerindeki değişik bir çalışmayı da Nažmü Ġarîbi’l-ĥadîŝ adlı kitabı ile Ali b. Abdullah b. Muhammed el-Ukaylî gerçekleştirmiştir. Günümüzde yapılan çalışmaların belli başlıları şunlardır: Abdülfettâh el-Berkâvî, el-Garâ-be fî’l-hadîŝi’n-nebevî: Dirâse, luġaviyye, taĥlîliyye fî davǿi mâ evradehû Ebû ǾUbeyd fî Ġarîbi’l-ĥadîŝ (Kahire 1987); Sâid Muhammed Yahya Bekdâş, Ebû ǾUbeyd el-Ķasım b. Sellâm ve mâ śaraĥa bi-iħtiyârihî mine’l-mesâǿili’l-fıķhiyye ve’l-âŝâr muvâzenen bi-ârâǿi eǿimmeti ‘l-meźâhibi‘l-erbaǾa (yüksek lisans çalışması, Câmiatü Ümmi’l-kurâ, eş-Serîa, nr. 1408).
Ġarîbü’l-ĥadîŝ, Muhammed Abdülmuîd Han’ın idaresinde Muhammed Azîmüddin tarafından çeşitli nüshaları dikkate alınıp rivayetlerin senedleri ve kaynakları gösterilmek suretiyle dört cilt halinde Haydarâbâd’da yayımlanmış (1384-1387/1964-1967), daha sonra da dipnotlardaki nüsha farklarının çıkarılması gibi bazı küçük tasarruflarla iki cilt olarak Beyrut’ta basılmıştır (1406/1986). Eseri ayrıca Hüseyin Muhammed Şeref iki cilt halinde Kahire’de neşretmiş (1405/1984), Mahmûd Ahmed Mîre de kitapta açıklanan kelimelerin, âyet, hadis ve şiirlerin alfabetik fihristini yayımlamıştır (Beyrut 1408/1987). Ġarîbü’l-ĥadîŝ’te geçen şiirlerle açıklanan kelimelerin alfabetik fihristi Mahmûd Muhammed et-Tanâhî tarafından Mecelletü’l-baĥŝi1-Ǿilmî’de neşredilmiştir (bk. bibl.).
BİBLİYOGRAFYA:
Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm, Garîbü’l-hadîs (nşr. Muhammed Azîmüddin), I-IV, Haydarâbâd 1384-87/1964-67- Beyrut 1396/1976; a.mlf., Kitâbü’l-Ecnâs (nşr. İmtiyaz Ali Arşî er-Râmfûrî), Beyrut 1403/1983, naşirin mukaddimesi, s. 11-14; a.mlf., el-Hutab ve’l-mevâǾiz (nşr. Ramazan Abdüttevvâb), Kahire 1406/1986, nâşirin mukaddimesi, s. 47-53; İbn Kuteybe, Kitâbü Islâhi’l-galat fî Garibi’l-hadîs (nşr. Gerard Lecomte, MUSI, XLIV/10 [1968] içinde), s. 155-236; Ebü’t-Tayyib el-Lugavî, Merâtibü’n-nahviyyîn (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1375/1955, s. 93; Hatîb. Târîhu Bağdâd, XII, 405, 407, 412-413; Kemâleddin el-Enbârî. Nüzhetii’l-elibbâǿ (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1386/1967, s. 136-142; Yâkût. MuǾcemü’l-üdebâǿ, I, 120-121; III, 17; VIII, 142; XVI, 10; XVII, 165; XVIII, 100; Hüseyin Nassâr. el-MuǾcemü’l-ǾArabî: neşǿetühû ve tetavvuruhû, Kahire 1968, I, 51-53; Sezgin, GAS.VIll, 85-87, 195, 252; M. J. de Goeje, “Beschreibung einer alten Handschrift von Abû ‘Obaid’s Garib-al-hadit”, ZDMG, XVIII (1864), s. 780-807; Mahmûd M. et-Tanâhî, “Fehârisü’ş-şiǾr ve’l-luga li-Kitabi Ġarîbi’l-hadîs li-Ebî ǾUbeyd el-Kâsım b. Sellâm”, Mecelletü’l-Bahsi’l-Ǿilmî, IV, Mekke 1401/1981, s. 573-639.
M. Yaşar Kandemir