HABİB EFENDİ

(ö. 1835-1894)

Hat ve Hattâtân adlı eseriyle tanınan İran asıllı edebiyatçı.

İsfahan yakınlarındaki bir köyde doğdu. İsfahan, Tahran ve Bağdat’ta öğrenim gördükten sonra Tahran’a döndü. Sipehsâlâr Mehmed Han’a yazdığı siyasî bir hicviye sebebiyle takibata uğrayınca İstanbul’a giderek Osmanlı tâbiiyetine geçti (1867). Âlî Paşa ile tanıştıktan bir müddet sonra Ahmed Vefik Paşa’nın yardımıyla Galatasaray Mekteb-i Sultanîsi Farsça ve Arapça hocalığına tayin edildi. Ayrıca Dârüşşafaka’da da ders verdi. Özellikle Farsça’ya vukufu ve bu dille yazılmış kitaplar hakkındaki geniş bilgisiyle tanındı. Yirmi beş yıl Osmanlı Devleti kadrolarında çeşitli görevlerde bulunan Habib Efendi, bir süre Maarif Nezâreti Encümen-i Teftîş ve Muâyene âzalığı yaptı. 1 Mayıs 1894’te Bursa’da vefat etti ve Pınarbaşı Mezarlığı’na defnedildi.

Arapça ve Fransızca bilen Habib Efendi, başta Çağatayca olmak üzere çeşitli Türk lehçelerine de vâkıftı. Kendisine Fransa hükümeti tarafından akademi nişanı, Paris Asya Cemiyeti âzalığı ve fahrî muhabirliği unvanı verilmiştir.

Eserleri. Habib Efendi’nin en önemli eseri Türkçe olarak yazdığı Hat ve Hattâtân’dır (İstanbul 1305). Eser İranlı ve Türk hattatların biyografileriyle hat sanatına dair çeşitli bilgi ve metinlerden meydana gelmiştir. Haklarında bilgi verdiği kişilere dair Arapça, Farsça ve Türkçe şiirlerle zenginleştirilmiş olan eserin bir özelliği de İbnü’l-Bevvâb’ın hatla ilgili Arapça el-Ķaśîdetü’r-râǿiyye’sinin metni ve Türkçe şerhiyle (s. 45-47), Muhammed b. Hasan es-Sincârî’nin BiđǾatü’l-mücevvid fî Ǿilmi’l-ħaŧ ve uśûlih adlı 135 beyittik Arapça manzum risâlesini (s. 278-285) ihtiva etmesidir. Eserin sonunda ayrıca bazı meşhur müzehhip ve mücellitler hakkında bilgi verilmiştir.

Hat ve Hattâtân’ın baş tarafında hattın ortaya çıkışı, gelişmesi, özellikle Arap hattının menşei ve çeşitleri anlatılmış, bu sanata hizmet ederek onu geliştiren üstatların şeceresi verilmiştir. Eserin iki bölümden meydana gelen biyografi kısmı İran ve Osmanlı hattatlarına ayrılmış, ilk bölümde bilhassa ta‘lik, ikinci bölümde


sülüs ve nesih yazan hattatlara geniş yer verilmiştir. Ancak Osmanlı hattatlarıyla ilgili bilgilerde yer yer yanlışlıklar vardır.

Türkçe ve Farsça şiirler de yazan Habib Efendi’nin manzumelerinin büyük bir kısmı Ahter gazetesinde yayımlanmıştır. Ders kitabı mahiyetindeki Farsça eserleri ise şunlardır: Düstûr-ı Süħan (İstanbul 1289), Düstûrçe (İstanbul 1293, diğer baskıları için bk. Özeğe, I, 270), Münteħabât-ı ǾUbeyd-i Zâķānî (İstanbul 1303), Berg-i Sebz (İstanbul 1304, 1312), Debistûn-ı Fârisî (İstanbul 1308), Rehnümâ-yı Fârisî (İstanbul 1309), Ĥulûśa-i Rehnümâ-yı Fârisî (İstanbul 1309), Münteħabât-ı Gülistan (İstanbul 1309), Rehber-i Fârisî (İstanbul 1310).

Habib Efendi ayrıca Molière’in Le misanthrope adlı piyesini Merdüm-gürîz (İstanbul 1286), James Morier’in Aventures d’Hajji Baba d’Ispahan adlı romanını Ĥâcî Bâbâ-i İśfahânî (Kalküta 1905), Rifâa et-Tahtâvî’nin G. Depping’den çevirdiği Ķalâǿidü’l-mefâħir fî ġarîbi Ǿavâǿidi’l-evâǿil ve’l-evâħir adlı eserini Ġarâǿib-i ǾAvâǿid-i Milel (İstanbul 1303) adıyla Farsça’ya tercüme etmiş, Ebû İshak Hallâc Şîrâzî’nin Dîvân-ı EŧǾime (İstanbul 1302) ve Nizâmeddin Mahmud Kārî’nin Dîvân-ı Elbise’sini de (İstanbul 1303) neşretmiştir.

BİBLİYOGRAFYA:

Ferheng-i Fârsî, V, 454; Sefernâme-i Ĥâcî Pîrzâde (nşr. Hâfız Fermânfermâiyân), Tahran 1343 hş., II, 95-98; Brovme, LHP, IV, 450; İbnülemin, Son Hattatlar, s. 11, 834; a.mlf., Son Asır Türk Şairleri, III, 472; Türkiye’de Basılmış Farsça Eserler, Çeviriler ve İran’la İlgili Yayınlar Bibliyografyası, Ankara 1971, s. 23, 36; Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, I, 399; Yahyâ-yı Âryanpûr, Ez Śabâ tâ Nîmâ, Tahran 2535 şş., I, 395-402; Cemşîd-i Melikpûr, Edebiyyât-ı Nümayişî der İran, Tahran 1363 hş., I, 112-114; M. Emîn-i Riyâhî, Zeban u Âdâb-ı Fârsî der Ķalemrû-yi ǾOŝmânî, Tahran 1369 hş., s. 256-257; a.e.: Osmanlı Topraklarında Fars Dili ve Edebiyatı (trc. Mehmet Kanar), İstanbul 1995, s. 266-267; Mehdî-yi Bâmdâd, Şerĥ-i Ĥâl-i Ricâl-i Îrân, Tahran 1371 hş., I, 313-314; Christophe Balay, “Littérature persane en Diraspora; İstanbul 1865-1895”, Les iraniens d’Istanbul (ed. Th. Zarcone - F. Zarinebaf), Paris 1993, s. 177-180; “Habîb Efendi”, Maârif, IV/97, İstanbul 1329, s. 289; “Habib Efendi”, TA, XVIII, 262.

Ali Alparslan