HACIYAHİÇ, Muhammed
(ö. 1918-1986)
Boşnak asıllı âlim ve tarihçi.
6 Şubat 1918’de Saraybosna’da (Sarajevo) doğdu. Bosna-Hersek’in tanınmış ailelerinden olan Hacıyahiç ailesi, XVIII. yüzyılın meşhur şairlerinden Hacı Mustafa Muhlisî’nin torunlarıdır. Muhammed Hacıyahiç bundan dolayı Muhlisîzâde olarak da tanınır. Babası Hacı Hâfız Cemâleddin ile dedesi Hacı Hâfız Muhammed’in
Bosna-Hersek’in kıraat ulemâsı arasında seçkin bir yeri vardı.
Hacıyahiç ilk ve orta öğrenimini Saraybosna’da tamamladı. Zagreb Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden mezun olduktan sonra aynı fakültede doktora yaptı. Saraybosna, Mostar, Gradačac, Zagreb ve Raša’da hukukçu olarak çeşitli görevlerde bulundu. Emekliye ayrılmadan önceki son görevi, Bosna-Hersek İlimler Akademisi’nin Bosna-Hersek Tarihi Komisyonu sekreterliği ve ilmî danışmanlığıdır. Uzun yıllar Saraybosna Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’ne bağlı Toplumsal Bilimler Araştırma Enstitüsü’nde misafir danışman olarak çalıştı. Hacıyahiç 21 Haziran 1986’da Saraybosna’da vefat etti.
Bosna-Hersek’te İslâm’ın yayılış tarihiyle ilgilenen Hacıyahiç kendi adıyla yahut M. Hj., Muhlisî Zâde, A. Kopčić veya Muhamed Dtemaludinović imzaları ile birçok makale ve eser yazmış, yayınlarında daha çok Bosna-Hersek’in müsiüman halkının yakın dönem tarihi üzerinde durmuştur. Narodna Uzdanica adlı müslüman kültür derneğindeki sosyal faaliyetler onun himayesinde yürütülmüştür. Hacıyahiç, Kasım 1939 - Aralık 1941 yılları arasında el-Hidaje dergisinde “Naša Kronika” adlı bölümü yönetmiş, aynı dönemde Diyanet İşleri Başkanlığı Müzesi için bir proje hazırlamış, Bogumil ve müslüman Boşnak halkına ait bir güzel sanatlar fuarının hazırlık çalışmalarını yapan komisyona üye seçilmiştir. Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi tarafından 1972 yılından beri yayımlanan Analı Gazi Husrevbegove biblioteke dergisinin kurucusu, ilk başyazarı ve sorumlu yazı işleri müdürü olan Hacıyahiç, Yugoslavya’da ve dış ülkelerde yapılan ilmî toplantılarda özellikle Bosna-Hersekli müslüman halkın tarihi ve problemleri konusunda tebliğler sunmuştur. Saraybosna’da İlâhiyat Fakültesi’nin kuruluşu sırasında Balkanlar’daki İslâm medeniyeti ve kültürü dersinin müfredat programını hazırlamıştır. Bosna-Hersek’teki Hamzavîler hakkında araştırma yapanlardan biri de Hacıyahiç’tir. Bu konuyla ilgili makaleleri Prilozi za Orijentalnu Filologiju (POF) (II-III [Sarajevo 1952-53], s. 215-217; V [1954-55], s. 325-330; X-XI [1960-61], s. 193-203) ve ^ivot (XXV/1 [Sarajevo 1976], s. 79-91) adlı dergilerde yayımlanmıştır. Alhamiyado edebiyatına dair (Arap harfleriyle yazılmış Boşnak dilindeki edebiyat) Bosansko-Hercegovačka Knji´evna Hrestomatija adlı ansiklopedik eserin I. cildindeki “Muslimanska Knjitevna Tradicija” adlı bölümü hazırlamış ve ayrıca esere bir önsöz yazmıştır. Bogumiller, Bosna kilisesi, Bosna’da İslâmlaşma ve Bosna-Hersek Ortaçağ tarihiyle ilgili konularda da çalışmalar yapan Hacıyahiç’in makalelerinin büyük bir kısmı Islamski Svijet, Novi Behar, Prilozi za Orijentalnu Filologiju (POF), Glasnik Islamske Vjerske Zajednice (Glasnik Vrhovnog Islamskog Starješinstva), Muslimanska Svijest, Bosanski Pogledi, Pregled, Mjesečnik Pravnog Dru{tva, ^ivot, Anali GHB, Bibliotekarstvo, Obzor, Slovensko Bratstvo, Mladost, Hrvatski Dnevnik, Südost Foischungen gibi dergilerde yayımlanmıştır. Bundan başka Takvim, Narodna Uzdanica vb. yıllıklardaki makaleleriyle Hrvatska Enciklopedija ve Enciklopedija Jugoslavije gibi ansiklopedilerde maddeleri neşredilmiştir.
Eserleri. 1. Narodne Pjesme o Derdelez Aliji (Sarajevo 1934). Hacıyahiç, Cercelez Ali hakkındaki halk türkülerinden meydana gelen kitabın tahkikli neşrini yapmış ve bir de önsöz yazmıştır. Eser daha önce Novi Behar dergisinde yayımlanmıştır (yıl VIII, nr. 11-12, Sarajevo 1934, s. 205). 2. Stav Muslimana Bosne i Hercegovine u Pogledu Nacionalnog Opredjeljenja (Sarajevo 1970). On iki bölümden ibaret olan bu eserin dokuz bölümünü bizzat Hacıyahiç yazmış, “Priroda i Karakter Nacionalnog Osje—aja Muslimana” adlı bölümü Atıf Purivatra, diğer bölümleri ise muhtemelen Mustafa İmamoviç ile birlikte hazırlamıştır. 3. Grada za Bibliografiju o Nacionalnoj Problematici Bosanskih Muslimana (Sarajevo 1971). Belgrad Toplumsal Bilimler Enstitüsü’nün “Yugoslavya’daki Milletlerarası İlişkiler ve Federalizm Problemi” adlı projesi için Atıf Purivatra ile ortak olarak hazırlanmış bir eserdir. Kitapta 1034 bibliyografi maddesi yer almaktadır. 4. Etnogeneza Bosanskih Muslimana (Sarajevo 1973). 5. Predislamski Elementi u Kulturi Bosanskih Muslimana (Sarajevo 1973). Son iki eser, Saraybosna Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’ne bağlı Toplumsal Bilimler Araştırma Enstitüsü’nde misafir danışman olarak hazırladığı ilmî projenin mahsulleridir. 6. Od Tradicije do Identiteta (Sarajevo 1974; Zagreb 1990). İkinci sırada yer alan eserin yeniden kaleme alınmış şeklidir. 7. Islam i Muslimani u Bosni i Hercegovini (Sarajevo 1977), Mahmud Tralyiç ve Niyaz Şükriç ile birlikte hazırlanmış ortak bir çalışma olup Saraybosna İlâhiyat Fakültesi’nin açılışı münasebetiyle yayımlanmıştır. 8. ABC Muslimana (Sarajevo 1990). Atıf Purivatra ile müşterek hazırlanan eser Boşnak halkına ait 1000’i aşkın maddeden meydana gelmiştir. 9. Porijeklo Bosanskih Muslimana (Sarajevo 1990). Bosnalı müslümanların tarihine dairdir. 10. Posebnost Bosne i Stradanja Muslimana (Sarajevo 1991). “Spectator” imzası ile memorandum olarak hazırlanıp II. Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa müttefik kuvvetlerine gönderilen eserde II. Dünya Savaşı esnasında Bosna’da müslümanlara yapılan zulüm ve katliamlar anlatılmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Hazım Šabanović, Knjiήevnost Muslimana BiH na Orijentalnim Jezicima, Sarajevo 1973, s. 453; M. H., “Od Tradicije do Identiteta-Geneza Nacionalnog Pitanja Bosanskih Muslimana, Dr. Muhamed Hadήijahić, Svjetlost”, Takvim 1975, Sarajevo 1974, s. 300-301; S. M., “Starohrvatska Knjiήevnost Bosanskih Muslimana-Nova Rasprava Muhameda Hadήijahića”, Muslimanska Svijest, I/17, Sarajevo 1936, s. 2; E. F. (Ebu Fatime [Muharem Omerdić]), “Domaći Pisci Tesavvufskih Radova: 80. Dr. Muhammed Hadήijahić”, Šebi Arus, Sarajevo 1407/1986, s. 63; Milenko Filipović, “Muhamed Hadήijahić-Narodni Pjevači na Dvorovima Bosansko-Hercegovačkih Muslimana”, Prilozi Proučavanju Narodne Poezije, IV/1, Sarajevo 1937, s. 159; Marko Perojević, “Muhamed Hadήijahić-Hrvatska Knjiήevnost Muslimanska Prije 1878 Godine”, Jugoslavenski List, Zagreb 5.10.1938, s. 7; Juraj Jurjević, “Muhamed Hadήijahić-Hrvatska Muslimanska Knjiήevnost Prije 1878 Godine”, Hrvatska Smotra, VII/1, Zagreb 1939, s. 40-41; Mustafa Imamović, “Dr. Muhamed Hadήijahić: Od Tradicije do Identiteta”, Pregled, LXV/8, Beograd 1975, s. 975-978; a.mlf., “Povrati Pamćenje Muslimanima; Muhamed Hadήijahić, ‘Posebnost Bosne i Stradanja Muslimana’”, Glasnik Rijaseta Islamske Zajednice, LV/5-6, Sarajevo 1992, s. 292-297; İsmet Bušatlić, “Dr. Muhamed Hadήijahić”, Islamska Misao (nşr. Starješinstvo Islamske Zajednice Bosne i Hercegovine), VIII/92, Sarajevo 1986, s. 21; “U Časopisima Islamske Zajednice Dr. Muhamed Hadήijahić je Objavio”, a.e., s. 28; Mahmud Traljić, “In Memoriam-Dr. Muhamed Hadήijahić”, Anali GHB, XIII-XIV (1987), s. 251-256; Nenad Filipović, “Posljednji Bosanski Polihistorik [Muhamed Hadÿijahić]”, Odjek, XLIII/2, Sarajevo 1990, s. 26; Hivzija Suljkić - Adnan Jahić, “Muhamed Hadήijahić Bošnjak i Znanstvenik”, Hikmet (nşr. Mufijstvo Tuzlansko), IX/4 [97], Tuzla 1996, s. 41-45.
Muhammed Aruçi - Mahmud Traljić