HALEBÎ, Nûreddin
(نور الدين الحلبي)
Ebü’l-Ferec Nûrüddîn Alî b. Burhâniddîn İbrâhîm b. Ahmed el-Halebî (ö. 1044/1635)
es-Sîretü’l-Ĥalebiyye adlı eseriyle tanınan müellif, Şâfiî fakihi.
975’te (1567-68) Kahire’de doğdu. Uzun yıllar Şemseddin er-Remlî’nin derslerine devam etti. Muhammed el-Bekrî, Nûreddin ez-Zeyyâdî, Şehâbeddin
Ahmed b. Kāsım el-Abbâdî gibi Şâfiî âlimlerinden hadis rivayet etmiş, kendisinden de Şehâbeddin el-Acemî ve Nûreddin eş-Şebrâmellisî rivayette bulunmuşlardır. İmam Şâfiî’nin kabri yakınındaki Sâlihiyye Medresesi’nde müderrislik yapan Halebî ilmiyle âmil, güzel ahlâklı ve çalışkan bir kimse olup hayatını ilim öğrenmek ve öğretmekle geçirmiştir. 29 Şâban 1044’te (17 Şubat 1635) vefat etti ve Mücâvirîn Kabristanı’na defnedildi.
Eserleri. Fıkıh, tefsir, hadis, Arap dili ve edebiyatı, tarih ve tasavvuf sahalarında temayüz eden Halebî çoğu hâşiye, şerh ve telhis olmak üzere kırktan fazla eser yazmış olup bunların başlıcaları şunlardır: 1. es-Sîretü’l-Ĥalebiyye (İnsânü’l-Ǿuyûn fî sîreti’l-emîni’l-meǿmûn). Halebî, Ebü’l-Mevâhib Muhammed b. Muhammed es-Sıddîkī’nin işaretiyle kaleme alıp 1043’te (1633) tamamladığı bu eserini, İbn Seyyidünnâs’ın ǾUyûnü’l-eŝer’i ile Şemseddin eş-Şâmî’nin es-Sîretü’ş-Şâmiyye’sini ihtisar ederek meydana getirmiştir. Ayrıca esere Muhammed b. Saîd el-Bûsîrî’nin el-Hemziyye fi’l-medâǿiĥi’n-nebeviyye ve el-Kevâkibü’d-dürriyye fî medĥi ħayri’l-beriyye adlı eserleri, İbn Seyyidünnâs’ın Büşra’l-lebîb bi-źikra’l-Ĥabîb adlı divanı ve Takıyyüddin es-Sübkî’nin et-Tâǿiyye’sinden de bazı ilâvelerde bulunmuştur (Keşfü’ž-žunûn, I, 180; Ahlwardt, IX, 170). Kitapta Hz. Peygamber’in soyu, doğumu, annesinin ve dedesi Abdülmüttalib’in vefatları, amcası Ebû Tâlib’in yanında kaldığı dönem, peygamber olması, ilk müslümanlar, Hz. Hamza ve Hz. Ömer’in müslüman oluşu, Habeşistan’a hicret, Tâif seferi, isrâ ve mi‘rac, Medine’ye hicret, Resûl-i Ekrem’in katıldığı gazveler, çeşitli hükümdarlara gönderdiği davet mektupları, Vedâ haccı, Hz. Peygamber’in yakınları, şairleri, müezzinleri ve aşere-i mübeşşere hakkında bilgi verilmektedir. Eser, Resûl-i Ekrem’in doğumundan ölümüne kadar cereyan eden olayların kronolojisiyle son bulmaktadır. es-Sîretü’l-Ĥalebiyye diğer siyer kitaplarından farklı bir yönü bulunmayan, konuları iyi tasnif edilmemiş derleme bir eserdir. Bununla birlikte İslâm dünyasında büyük ilgi görmüş, ihtisar ve tercüme edilmiş, ayrıca manzum hale getirilmiştir. Çeşitli baskıları yapılan kitap (Kahire 1280, 1304, 1308; Bulak 1292) Muhammed Altuncî tarafından bazı ilâvelerle birlikte yayımlanmıştır (Dımaşk 1409/1989). Bennâ diye meşhur olan Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed ed-Dimyâtî eseri Muħtaśarü’s-Sîreti’l-Ĥalebiyye (DİA, V, 458), Ahmed b. Ebû Bekir el-Arîfî el-Bathîşî Ħulâśatü’l-eŝer fî sîreti seyyidi’l-beşer, Abdürrezzâk el-Mişlînî de Risâle fî âli’l-beyt (Brockelmann, GAL, II, 395; Suppl., II, 418) adlarıyla ihtisar etmişlerdir. es-Sîretü’l-Ĥalebiyye, Ebû Bekir b. Mahmûd el-Ömerî tarafından bir cüz halinde nazmedilmişse de tamamlanamamıştır (Kehhâle, III, 75). Mütercim Âsım Efendi’nin Terceme-i Siyerü’l-Halebî adıyla Türkçe’ye çevirdiği (Kahire 1248) ve yanlışlıkla Nûreddin el-Halebî’ye nisbet ettiği kitabın asıl müellifi İbrâhim b. Mustafa el-Halebî el-Mudarî olup bu eser Nažmü’s-Sîre adını taşımaktadır (Murâdî, I, 39). 2. Ħayrü’l-kelâm Ǿale’l-besmele ve’l-ĥamdele (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Teymur, Tefsir, nr. 402). Zekeriyyâ el-Ensârî’nin Şerĥu’l-besmele’sine şerhtir. 3. Ĥâşiye Ǿalâ Menheci’l-Ķāđî Zekeriyyâ. Nevevî’nin Şâfiî fıkhına dair Minhâcü’ŧ-ŧâlibîn adlı eserine Zekeriyyâ el-Ensârî’nin yazdığı şerhe hâşiye olarak kaleme alınan eserin bir nüshası Bibliothèque Nationale’de kayıtlıdır (MS. Ar., nr. 1015-1016; ayrıca bk. Brockelmann, GAL, I, 498; Suppl., I, 682). 4. en-Naśîĥatü’l-Ǿaleviyye fî beyâni ĥüsni’ŧ-ŧarîķati’s-sâdeti’l-Aĥmediyye. Seyyid Ahmed el-Bedevî’nin (ö. 675/1276) hayatı, kerâmetleri ve kurduğu Ahmediyye tarikatı hakkındaki bu eserin (İA, V/1, s. 123) Süleymaniye (Hacı Mahmud Efendi, nr. 2799; Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2126/2) ve İskenderiye (Tasavvuf, nr. 50) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. 5. Ǿİķdü’l-mercân fîmâ yeteǾallaķ bi’l-cân. Bedreddin Muhammed eş-Şiblî’nin cinlere dair Âkâmü’l-mercân fî aĥkâmi’l-cân adlı eserinin muhtasarıdır (nşr. Mustafa Âşûr, Kahire 1408/1988). 6. el-Ferâǿidü’l-Ǿuķūdi’l-Ǿaleviyye fî ĥalli elfâži Şerĥi’l-Ezheriyye (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3472). Hâlid b. Abdullah el-Ezherî’nin el-Muķaddimetü’l-Ezheriyye fî Ǿilmi’l-ǾArabiyye’sine yapılan şerhin şerhidir. 7. Buġyetü źevi’l-aĥlâm bi-aħbâri men ferece kürbühû bi-rüǿyeti’l-Muśŧafâ fi’l-menâm (Kahire 1303).
Halebî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Ĥasenâtü’l-vecenâti’n-nevâżir mine’l-vücûh ve’n-nežâǿir, Duħânü’t-tebaġ, Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Minhâc, Şerĥ Ǿalâ Şerĥi’l-Ķaŧr, MeŧâliǾu’l-büdûr fi’l-cemǾ beyne’l-Ķaŧr ve’ş-Şüźûr (İbn Hişâm’ın Ķaŧrü’n-nedâ adlı eseri ve meşhur nahiv kitabı Şüźûrü’ź-źeheb ile ilgili bir çalışmadır), eŧ-Ŧırâzü’l-menķūş fî evśâfi’l-Ĥubûş, el-CâmiǾu’l-ezher limâ teferraķa min mülaĥi’ş-Şeyħi’l-ekber, el-Leŧâǿif min ǾAvârifi’l-maǾârif, el-Meĥâsinü’s-seniyye mine’r-Risâleti’l-Ķuşeyriyye.
BİBLİYOGRAFYA:
Halebî, İnsânü’l-Ǿuyûn, mukaddime, I, 3-5; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, III, 122-124; Keşfü’ž-žunûn, I, 141, 180; II, 1352; Murâdî, Silkü’d-dürer, I, 39; Ahlwardt, Verzeichnis, IX, 170; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 344-345; Serkîs, MuǾcem, I, 786-787; Brockelmann, GAL, I, 498; II, 395; Suppl., I, 682; II, 418; a.mlf., “Halebî”, İA, V/1, s. 123; Îżâĥu’l-meknûn, I, 402, 441; II, 82, 123, 440, 497; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 755-756; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, III, 75; VII, 3; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 240; IV, 251-252; Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baĥŝi’l-Ǿilmî, Cidde 1403/1983, s. 572; Ömer Ferruh, MeǾâlimü’l-edebi’l-ǾArabî, Beyrut 1406/1986, II, 479-485; Kāmûsü’l-a‘lâm, III, 1975; M. Fuad Köprülü, “Âsım”, İA, I, 672; J. W. Fück, “al-Ĥalabī”, EI² (İng.), III, 90; Tayyar Altıkulaç, “Bennâ, Ahmed b. Muhammed”, DİA, V, 458.
Cevat İzgi