HALÎL MERDEM BEK

(خليل مردم بك)

Halîl b. Ahmed Muhtâr b. Osmân Merdem Bek (1895-1959)

Arap şairi, yazar ve edebiyat tarihçisi.

Şam’da doğdu. Lala Mustafa Paşa’nın soyundandır. Babası âlim bir zat olup Hz. Peygamber’in soyundan gelen annesi, Şam müftüsü Mahmûd el-Hamzavî’nin kızı Fâtıma Hanım’dır. Halîl Merdem on beş yaşında iken babasını, birkaç yıl sonra da annesini kaybetti. Mahalle mektebinde başladığı ilk öğrenimine el-Melikü’z-Zâhir İlkokulu’nda devam etti. Üç yıl sonra girdiği idâdîde okurken özel dersler de aldı. Abdülkādir el-İskenderânî’den sarf ve nahiv, Şam müftüsü Muhammed Atâullah el-Kesm’den fıkıh ve Bedreddin el-Hasenî’den hadis okudu. Geniş bir aile ve kültür çevresine sahip olan Halîl Merdem tahsilinin yanı sıra Abdurrahman Şehbender, Şükrî el-Aselî, Abdülvehhâb el-İngilizî ve Rüşdî eş-Şem‘a gibi ilim, fikir ve sanat adamlarının toplantılarına katılarak kendini yetiştirdi.

I. Dünya Savaşı’ndan sonra Osmanlı Devleti’nin elinden çıkan Suriye’de yeni yönetimin ilk işlerinden biri de Arapça’yı resmî dil haline getirmek oldu. Bunun için, Türkçe olan bazı resmî kayıtları Arapçalaştıracak ve bundan böyle yazışmaları Arapça olarak yapacak görevli yetiştirmek üzere Dîvânü’r-resâili’l-âmme adlı bir müessese kuruldu (1918). Türkçe de bilen Halîl Merdem Bek Dîvânü’r-resâil’e mümeyyiz tayin edildi; ayrıca yeni devlette görev alacak memurlara Arapça öğretilmesi konusunda çalışmalar yaptı. Bu amaçla hükümet tarafından açılan Medresetü’l-küttâb ve’l-münşiîn’e inşâ öğretmeni oldu (1919).

Halîl Merdem 1921’de Muhammed eş-Şerîkī, Şefîk Cebrî, Haydar Merdem Bek, Selîm el-Cündî, Halîm Demmûs, Ahmed Şâkir el-Kermî, Fahrî el-Bârûdî, Necîb er-Reyyis ve Nesîb Şihâb gibi arkadaşları ile birlikte er-Râbıtatü’l-edebiyye adında bir cemiyet kurdu. Başkanlığını kendisinin yaptığı bu cemiyet Mecelletü’r-Râbıŧati’l-edebiyye adlı aylık bir dergi yayımlamaya başladı. 1920’de Suriye’yi işgal eden Fransızlar’la mücadeleye girişen Halîl Merdem, bu dergide yayımladığı şiir ve yazılarıyla halkı Fransızlar’a karşı ayaklanmaya teşvik etti. Ancak dergi 9. sayısından sonra Fransızlar tarafından kapatıldı. Hakkında gıyabî tutuklama kararı çıkarılan Halîl Merdem Bek önce Lübnan’a, ardından İskenderiye’ye kaçtı. Burada dört ay kaldıktan sonra 1926’da Londra’ya gitti. Londra Üniversitesi’nde üç yıl İngiliz edebiyatı öğrenimi gördü ve ihtisas yaptı. Af kanunu


çıkınca 1929’da Şam’a döndü. Aynı yıl el-Külliyyetü’l-ilmiyyetü’l-vataniyye’de dokuz sene devam edecek olan Arap edebiyatı hocalığına başladı. Arap edebiyatının önde gelen şahsiyetlerinin biyografilerini ele aldığı “Eimmetü’l-edebi’l-Arabî” serisini bu sırada yazdı. 1932’de de Kâmil Ayyâd, Kâzım ed-Dağıstânî ve Cemîl Salîba ile birlikte Mecelletü’ŝ-Ŝeķāfe adlı bir dergi yayımladı.

1941 yılında el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’nin genel sekreteri olan Halîl Merdem Bek 1942’de Millî Eğitim bakanı, 1948’de yine el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’nin sekreteri, aynı yıl Kahire Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye’nin muhabir üyesi, 1949’da Millî Eğitim ve Sağlık bakanı, el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī’nin muhabir üyesi, 1951’de tekrar el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’nin sekreteri, aynı yıl Irak nezdinde Suriye büyükelçisi, 1952’de Millî Eğitim ve Dışişleri bakanı olarak görev yaptı. 1953’te el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’nin başkanı Muhammed Kürd Ali’nin ölümü üzerine bu kurumun başkanlığına seçildi. 1958’de Sovyet Bilimler Akademisi muhabir üyeliğine kabul edilen Halîl Merdem, el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’nin başkanlığı görevini sürdürmekte iken hastalandı. Tedavi için İngiltere’ye gittiyse de iyileşemeden döndü ve kısa bir süre sonra 21 Temmuz 1959 tarihinde Şam’da vefat etti.

Modern ilmî çalışma usullerini iyi bilen Halîl Merdem Bek daha çok klasik Arap kültürüyle uğraşmıştır. Yayımladığı klasik divanlar ve yazdığı monografilerle Arap edebiyatı tarihine büyük hizmetleri olmuş, eski ve yeni arasında köprü vazifesi görmüştür. Ayrıca millî konularda halkı galeyana getirmek, zulüm ve haksızlıkla mücadele etmek için şiirler ve yazılar yazmıştır. İlmî ve edebî faaliyetleri şarkiyatçılar tarafından övgüyle karşılanan Halîl Merdem’e çok sayıda yerli ve yabancı ilmî kuruluş tarafından üyelik verilmiştir.

Halîl Merdem’in sunîlikten uzak, son derece samimi şiirlerinin çoğu aşk ve tabiat konularındadır. Tasvirlerinde ince bir ses, ışık, renk ve gölge armonisi hâkimdir. Bunların yanında özellikle işgalci Fransızlar’a karşı halkı mücadeleye, birlik ve dayanışmaya teşvik eden hamâsî ve millî şiirleri de hayli yer tutar. Öte yandan idam cezasına karşı çıktığı hümanist şiirleri de vardır. Halîl Merdem Bek sanatta müstehcenliğe yer vermediği gibi gençlik yıllarında kaleme aldığı birkaç parça dışında gazel de yazmamıştır. Onun şiirleri arasında medih ve fahriyyeye de nâdir rastlanır (Cemîl Salîbâ, XXXVII/5, s. 2-5). Ayrıca İngilizce, Almanca ve Farsça’dan şiir tercümeleri yapmıştır (Fâdiye Abdüllatîf el-Melîh, s. 123-124). Halîl Merdem Bek’in hayatı, eserleri ve şiirleri hakkında M. Abdülmün‘im Hafâcî ile Fâdiye Abdüllatîf el-Melîh’in müstakil çalışmaları (bk. bibl.) ve Suriye Millî Eğitim Bakanlığı tarafından yazarın anısına hazırlanmış bir hâtıra kitabı (el-ǾUrûbe, Dımaşk 1960) bulunmaktadır.

Eserleri. Telif Eserleri. 1. ŞuǾarâǿü’ş-Şâm fi’l-ķarni’ŝ-ŝâliŝ li’l-hicre (Dımaşk 1925). el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’ye üye olarak kabulü için hazırladığı doktora mahiyetinde bir tez olan eser müellifin oğlu Adnân Merdem Bek tarafından eş-ŞuǾarâǿü’ş-Şâmiyyûn adıyla yeniden neşredilmiştir (Beyrut 1979). 2. Cemheretü’l-muġannîn (Dımaşk 1959). Müellifin on sekiz yaşında iken yazıp ancak hayatının sonunda yayımlayabildiği bu eser İbnü’n-Nakīb’ın Urcûze’sinin şerhidir. Eserin tahkikli neşri Adnân Merdem Bek ve Ahmed el-Cündî tarafından yapılmıştır (Dımaşk 1384/1964). 3. Kitâbü’l-AǾrâbiyyât (nşr. Adnân Merdem Bek - Ahmed el-Cündî, Dımaşk 1385/1966). Fesahat sahibi bedevîlere dairdir. 4. AǾyânü’l-ķarni’ŝ-ŝâliŝ Ǿaşer fi’l-fikr ve’s-siyâse ve’l-ictimâǾ (nşr. Adnân Merdem Bek, Beyrut 1971, 1977). 5. ŞuǾarâǿü’l-AǾrâb (nşr. Adnân Merdem Bek, Beyrut 1398/1978). Az tanınan çöl şairlerinin hayatları ve şiirleriyle ilgili bir eserdir. 6. İbnü’l-MuķaffâǾ (Dımaşk 1930). 7. el-Câĥiž (Dımaşk 1930). 8. İbnü’l-ǾAmîd (Dımaşk 1350/1931). 9. eś-Śâĥib b. ǾAbbâd (Dımaşk 1351/1932). 10. el-Ferezdaķ (Dımaşk 1358/1939). 11. Ebû Nüvâs el-Ĥasan b. Hânîǿ (nşr. Adnân Merdem Bek, Beyrut 1406/1986). 12. İbnü’r-Rûmî (nşr. Adnân Merdem Bek, Beyrut 1408/1988). Son yedi eser “Eimmetü’l-edebi’l-Arabî” serisi olarak kaleme alınmıştır. 13. er-Raķś (Dımaşk 1939). 14. Dîvânü Ħalîl Merdem Bek (nşr. Adnân Merdem Bek, Dımaşk 1379/1960). 15. Dımaşķ ve’l-Ķuds fi’l-Ǿişrînât (nşr. Adnân Merdem Bek, Beyrut 1398/1978). 16. Resâǿilü’l-Ħalîl (nşr. Adnân Merdem Bek, Beyrut 1399/1979). 17. Yevmiyyâtü’l-Ħalîl ([sene 1363 li’l-hicre]; nşr. Adnân Merdem Bek, Beyrut 1400/1980). 18. Teķārîrü’l-Ħalîl ed-diblûmâsiyye (nşr. Adnân Merdem Bek, Beyrut 1402/1982). 19. Muĥâđarâtü’l-Ħalîl fi’l-inşâǿi’l-ǾArabî (nşr. Adnân Merdem Bek, Beyrut 1985). 20. Kitâbü Vaķfi’l-Vezîr Lala Muśŧafâ Bâşâ (Dımaşk 1925). 21. Kitâbü Vaķfi Fâŧıma Ħâtûn bint Muĥammed b. es-Sulŧân el-Melikü’l-Eşref Ķansu el-Ġavrî (Dımaşk 1925). Tahkikleri. 1. Ebû Osman el-Üşnândânî, Kitâbü MeǾâni’ş-şiǾr (Dımaşk 1340/1922). 2. Dîvânü İbn ǾUneyn (Dımaşk 1946). 3. Dîvânü ǾAlî b. el-Cehm (Dımaşk 1369/1949; Beyrut 1971). 4. Dîvânü İbn Ĥayyûs (I-II, Dımaşk 1951). 5. Dîvânü İbni’l-Ĥayyât (Dımaşk 1377/1958).

BİBLİYOGRAFYA:

Dîvânü Ħalîl Merdem Bek (nşr. Adnân Merdem Bek), Dımaşk 1379/1960, nâşirin mukaddimesi; Brockelmann, GAL Suppl., III, 356-357; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, III, 384; a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 231; M. Sâmî ed-Dehhân, eş-ŞiǾrü’l-ĥadîŝ fi’l-iķlîmi’s-Sûrî, Dımaşk 1960, s. 87-147; a.mlf., “Ħalîl Merdem Bek”, MMİADm., XXXIV (1959), s. 676-692; Hassân Bedreddin el-Kâtib, el-MevsûǾatü’l-mûceze, Dımaşk 1971, II, “Ħalîl Merdem Bek” md.; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), II, 315; Abdülkādir Ayyâş, MuǾcemü’l-müǿellifine’s-Sûriyyîn fi’l-ķarni’l-Ǿişrîn, Dımaşk 1405/1985, s. 476-477; Muhammed Abdüllatîf Sâlih el-Ferfûr, AǾlâmü Dımaşķ, Dımaşk 1408/1987, s. 85-86; Fâdiye Abdüllatîf el-Melîh, Ħalîl Merdem Bek, Dımaşk 1991; M. Abdülmün‘im Hafâcî, ŞâǾirü’ş-Şâm Ħalîl Merdem, Beyrut 1412/1992; Cemîl Salîbâ, “Ħalîl Merdem Bek eş-şâǾir”, el-Edîb, XXXVII/5, Beyrut 1960, s. 2-5, 39; Hikmet Hâşim, “Ađvâǿ Ǿalâ fenni Ħalîl Merdem”, a.e., XXXVII/5 (1960), s. 8-11; J. Rikabi, “Mardam”, EI² (İng.), VI, 538-539.

Muhammed Abdüllatîf Sâlih el-Ferfûr