HAMKA
(1908-1981)
Endonezyalı âlim, yazar ve siyasetçi.
16 Şubat 1908’de Batı Sumatra’daki Minangkabau şehrinin Sungai Batang köyünde doğdu; Hacı Resul adıyla tanınan meşhur âlim Hacı Abdülkerîm’in oğludur. Asıl adı Hacı Abdülmelik Kerîm Emrullah olup HAMKA bu kelimelerin (Hacı Abdül-Malik Karim Amrullah) baş harflerinden meydana getirilen bir rumuzdur. İlk tahsilini üç yıllık bir köy okulunda yaptı ve daha yüksek resmî bir okula gitmedi; sadece bir süre Minangkabau’daki Surau Jembatan Besi adlı geleneksel bir özel dinî eğitim kurumuna devam etti. Dinî ilimler sahasındaki bilgisini ve uzmanlığını daha çok kendi gayretiyle kazanmıştır. 1924’te Cava’ya geçerek Sarekat Islam liderlerinden H. O. S. Cokroaminoto ve diğer Cavalı müslüman liderlerle tanıştı ve onlardan bir öğrenci gibi faydalandı; bu arada Muhammediyye Cemaati’nde de aktif görev aldı. 1927’de hacca gitti; dönüşünde Doğu Sumatra’nın Medan şehrinde çeşitli dinî ve eğitici faaliyetlerde bulundu. Pedoman Masjarakat ve Pandji Islam adlı İslâmî dergilerde redaktör olarak çalıştı; ayrıca Pembela Islam (Bandung) ve Hikmah (Jakarta) gibi dergilere de makaleler gönderdi. Medan’da kaldığı süre zarfında dinî motifleri işleyen romanlar da yazmaya başladı; ancak eserleri o dönemde bu türe karşı olan bazı muhafazakâr âlimlerin tenkidine uğradı. Yazdığı romanların başlıcaları Di Bawah Lindungan Kabah (1938), Tenggelamnya Kapal van der Wijck (1939), Merantau Ke Deli (1940) ve Di Dalam Lambah Kehidupan’dır (1940).
Medan’dan sonra bir süre Batı Sumatra’nın Bukittinggi şehrinde kalan Hamka, daha sonra başşehir Cakarta’ya yerleşti. Burada babasının hayat hikâyesini ve Batı Sumatra’daki modernist âlimlerin mücadelesini konu edinen Ayahku (Jakarta 1950) adlı biyografik eserini kaleme aldı. Kitaplarında siyasî şuurlanma ile dinî reform hareketleri arasında yakın münasebet kuran yazar, Revolusi Agama (Jakarta 1946) adlı çalışmasında modernist dinî akımların ortaya çıkışını “dinî devrim” olarak nitelemiş ve bu devrimin Endonezya’nın bağımsızlık mücadelesine önemli katkılar sağladığını, dinî şuurlanmanın millî şuurlanmayı da beraberinde getirdiğini vurgulamıştır. Muhammed Abduh, Reşîd Rızâ ve Mustafa Lutfî el-Menfelûtî gibi Mısırlı modernist âlim ve ediplerin tesiri altında kalan Hamka, onları taklit etmeye ve İslâmî prensipleri Endonezya’nın şartlarına uygun biçimde yorumlamaya çalışmıştır. Edebî eserlerinde bilhassa edip ve şair Menfelûtî’nin tesiri görülür. 1960’ta, Tenggelamnya Kapal van der Wijck adlı romanının, aslında Menfelûtî’nin Arapça’ya çevirerek uyarladığı Fransız yazarı Alphonse Karr’ın bir romanından intihal olduğu iddia edildi. Ancak çeşitli polemiklere yol açan bu iddianın aynı zamanda bir siyasetçi olan Hamka’yı küçük düşürmek için bazı muhaliflerince ortaya atıldığı belirtilmektedir. Bununla ilgili tartışmalar daha sonra Emîr Hamza tarafından derlenerek Tenggelamnya Kapal van der Wijck Dalam Polemik (Jakarta 1964) adıyla yayımlanmıştır. Yûnus Enîs Hamza da Hamka’nın romanları ve yazarlığı hakkında bir değerlendirme yapmıştır (bk. bibl.). Hamka, Cakarta’nın Kebayoran Baru semtinde kendi gayretleri ve öncülüğüyle yaptırdığı Ezher Camii’nin başimamlığını ve 1959’dan itibaren Cakarta’da yayın hayatına giren modernist eğilimli Pedoman Masjarakat adlı İslâmî derginin editörlüğünü yürüttü; ayrıca Gema Islam (Jakarta) başta olmak üzere çeşitli İslâmî dergilere makaleler yazdı.
Hamka, özellikle 1950’li yıllarda üyesi olduğu İslâmcı Masjumi Partisi vasıtasıyla siyasette de aktif rol aldı. Devlet Başkanı Sukarno’nun 1959 yılında, ülkenin önemli meselelerinin çözümünde karşılıklı iş birliği ilkesine ve geleneklere dayanan “güdümlü demokrasi” fikrini uygulamaya koymasına şiddetle karşı çıktı ve bunun bir totaliter rejimin kurulmasına yol açacağını savundu. Çok partili ve İslâm’a dayalı bir demokrasi anlayışını benimseyen Hamka, Sukarno’ya muhalefetinden ve rejimi ağır şekilde tenkit etmesinden dolayı diğer birçok müslüman aydın gibi birkaç yıl (1962-1965) hapiste kaldı. Bu yıllarda, en son eseri olan ve daha çok ahlâkî ve sosyal değerlere ağırlık veren Tafsir al-Azhar (Jakarta 1967-1976) adlı otuz ciltlik Endonezyaca Kur’an tefsirinin önemli bir bölümünü kaleme aldı. 30 Eylül 1965’teki başarısız komünist darbesinden sonra General Suharto yönetiminde Orde Baru (yeni düzen) idaresinin kurulmasına destek veren Hamka, Panji Masyarakat adlı dergiye yazdığı makalelerinde de modernleşmenin Batılılaşma olmadığını, ülkenin kalkınması için gerekli görülen bir yenileşme hareketi, yani bir sömürgeden halkı tam özgür bağımsız bir ülkeye, feodalizmden demokrasiye, tarım toplumundan sanayi toplumuna geçiş olduğunu vurgulamıştır. Okuyucularını laikliğe ve materyalizme dayanan Batılılaşma’ya karşı uyaran ve bağımsız, tenkitçi bir İslâmî görüşü temsil eden Hamka, 21 Mayıs 1975’te Majlis Ulama Indonesia’nın başkanlığına tayin edilmesinden sonra genellikle “sultânü’l-ulemâ” sıfatıyla anılmaya başlandı. Ulemânın ülke kalkınmasına aktif olarak katılmasını savunan Hamka bu görevini, hükümetle yılbaşı kutlamaları hakkında görüş ayrılığına düştüğü 1981 yılı başlarına kadar sürdürdü; istifa ettikten birkaç ay sonra da 24 Temmuz 1981’de Cakarta’da öldü.
Milletlerarası İslâm câmiası tarafından iyi tanınan Hamka’ya 1955’te Kahire Ezher Üniversitesi, 1976’da Universiti Kebangsaan Malaysia tarafından fahrî doktorluk unvanı verilmiştir. Ezher Üniversitesi’nde bu vesileyle yaptığı Muhammed Abduh’un Endonezya’daki tesiriyle ilgili konuşma, daha sonra Pengaruh Muhammad Abduh di Indonesia (Jakarta 1961) adıyla yayımlanmıştır. Modernist ve popüler bir yazar olan Hamka çok sayıda makale ve kitap yazmış, özellikle başlıcalarını Tasauf Modern (Jakarta 1939), 1001 Soal Hidup (Jakarta 1940), Falsafah Hidup (Jakarta 1940), Perkembangan Tasauf Dari Abad Keabad (Jakarta 1952), Sedjarah Islam di Sumatera (Medan 1950), Sedjarah Ummat Islam (I-IV, Bukittinggi 1958), Pergantar Ushul Fiqh (Jakarta 1961), Tasauf Perkembangan dan Pemurniannya (Jakarta 1976) ve Berkıshah Tentang Rasul dan Nabi’nin (Jakarta 1978) oluşturduğu İslâm’la ilgili eserleri birçok defa basılmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Hamka, Kenang-Kenangan Hidup, l-lV, Djakarta 1951; a.mlf., Pribadi, Djakarta 1957; Yunus Anis Hamzah, Hamka Sebagai Pengarang Roman: Sebauah Studio Sastra, Djakarta 1964; B. J. Boland, The Struggle of Islam in Modern Indonesia, The Hague 1971, tür.yer.; Kenang-Kenangan 70 Tahun Buya Hamka, Jakarta 1978; D. Noer, The Modernist Muslim Movement in Indonesia: 1900-1942, Jakarta 1978, s. 17, 35, 45, 51, 53, 150, 220, 264; M. K. Hassan, Muslim Intellectual Responses to “New Order” Modernization in Indonesia, Kuala Lumpur 1980, s. 176-179; H. Rusydi Hamka, Pribadi dan Martabat Buya Prof.Dr. Hamka, Jakarta 1981; Karel Steenbrink, “Hamka (1908-1981) and the Integration of the Islamic Ummah of Indonesia”, Studia Islamika, I/3, Jakarta 1994, s. 119-147; a.mlf., “Qur’ān Interpretations of Hamzah Fansuri (CA. 1600) and Hamka (1908-1982): A Comparison”, a.e., II/2, Jakarta 1995, s. 73-95; “Hamka”, Ensiklopedi Indonesia, Jakarta 1980, II, 1217-1218.
İsmail Hakkı Göksoy