HANIM SULTAN
Osmanlılar’da padişah ve şehzade kızlarının kız çocukları için kullanılan unvan.
Osmanlılar’ın ilk döneminde padişahların oğulları ve bütün erkek torunları genel olarak çelebi, kızları ve kız torunları hatun şeklinde anılırdı. Dolayısıyla hânedan mensuplarını halktan ayıran bir unvan henüz ortaya çıkmamıştı. Orhan Bey’in paralarında kullandığı bilinen ve Niğbolu zaferini kazanması sebebiyle ilk defa Abbâsî halifesi tarafından Yıldırım Bayezid’e verilen sultan unvanı zamanla padişahların anneleri, çocukları ve torunlarına da yaygınlaştırılarak geniş bir kullanım alanı buldu. Böylece hânedana mensubiyeti belirten bir mahiyet kazanan bu unvan, hânedanın erkek üyeleri için kullanıldığında genellikle isimden önce, hanımlarda isimden sonra gelmiştir. Fâtih Kanunnâmesi’nde padişah ve şehzadelerin kızlarının sultan unvanıyla anılmış olması (Özcan, sy. 33 [1982], s. 51) bu kullanımı resmîleştirerek yaygınlaştırmıştır. Zamanla padişahın ve şehzadelerin kızlarının kızlarına da genel olarak “hanım sultan” denilmişse de padişah torunları ilk sırayı almıştır. Bunların erkek çocuklarına ise babalarına nisbetle “paşa oğlu, paşazâde” veya “beyzâde” denilmiş, fakat bunlar özellikle saray mensupları tarafından annelerine nisbetle “sultanzâde” olarak anılmıştır. Hanım sultanların babalarının hânedan mensubu olmaması gerekirdi. Nitekim sultan, şehzade veya şehzade oğullarından biriyle evlenirse kız çocuğuna yine sultan denilirdi. Hanım kelimesinin sultanlar tarafından isim olarak da kullanılması zaman zaman karışıklıklara sebep olmuştur. Nitekim Yavuz Sultan Selim’in Hanım adındaki kızı Hanım Sultan diye anıldığından annesinin sultan olduğu zannedilmiştir.
Hânedana mensup olmanın gerektirdiği birtakım mükellefiyetlerden hanım sultanlar sultanlara nisbetle daha az etkilenirlerdi. Sultanlar, Anadolu’daki hükümdar ailelerinin ve devletin askerî hizmetinde bulunan önemli kişilerle evlendirilirlerken hanım sultanlar, aralarında vezîriâzamların da bulunduğu ileri gelen devlet ricâli ile evlenip sultanlara göre daha bağımsız hareket etmişler (D’Ohsson, VII, 95-96), İstanbul’da kalma mecburiyetleri olmadığından eşlerinin görevlerinin bulunduğu yerlere birlikte gidebilmişlerdir. Hanım sultanların eş-leri hânedana ait bir unvana sahip olmadıkları gibi çocukları da hânedan mensubu değildi. Ancak erkek çocukları, sultanzâdeler gibi zaman zaman kapıcıbaşılık ve benzeri görevlere getirilmiştir. II. Abdülhamid zamanında 1311 (1893-94) yılında ihdas olunup hânedan mensuplarından uygun görüleceklere tevcih edilebilen (Mütemmim, s. 185) ve uygulamada vâlide sultanla sultan ve şehzadeler dışındakilere pek verilmemiş olan “hânedân-ı Âl-i Osmân nişanı”nın pek az sayıda hanım sultana verilmesi (Osmanoğlu, s. 105), son dönemlerde onların hânedan içindeki yerlerini göstermesi bakımından önemlidir.
Gerek eski ve yeni sarayda oturan gerekse saray dışında bulunan hanım sultanlara
bazı şartlarda veya bizzat kendi müracaatları üzerine maaş verilirdi. Maaş miktarları farklı durumlarda değişmekle birlikte aynı şartlarda -Osmanlı muâmelâtında emsaliyle kıyas esas olduğundan- bu miktar değişmiyordu. XVll. yüzyılda sarayda bulunan sultanlar günlük 400 akçeden ayda 12.000 akçe maaş alırken hanım sultanlar günlük 150 akçeden ayda 4500 (BA, Ali Emîrî-IV. Mehmed, nr. 7104, 9528), saray dışındakiler ise günlük 30 akçeden ayda 900 akçe (BA, MAD, nr. 6019, s. 38) almaktaydılar. Sarayda oturanlar genellikle anneleri ölmüş olanlar veya babaları vefat edip anneleriyle beraber saraya gelenlerdi. Annelerinin yanında bulunanlara onların maaşlarından bir kısmının tahsis edildiği de olurdu (BA, MAD, nr. 436, s. 5). Hesaplarına İstanbul harc-ı hâssa emininin baktığı bu maaşlar, Dârüssaâde ağasının hazırladığı cetvellere göre Hazîne-i Âmire’den verilirdi. Hazîne-i Hâssa’nın oluşumundan sonra maaş, çeyiz vb. masrafları bu hazine bünyesinde yer almıştır. Hanım sultanların ayrıca “me’kûlât” ve “âdet-i ramazâniyye”, saray dışındakilerin de “hâne kirası” gibi çeşitli tahsisatları vardı (BA, MAD, nr. 436, s. 26). Ayrıca ihtiyaçları halinde padişahın iradesiyle kendilerine gerekli yardım yapılırdı.
Saraylardaki hanım sultanların sultanlarda olduğu gibi kalfaları, harem ağaları, baltacıları, kethüdâları, masraf kâtipleri gibi görevliler yanında kendilerine ait birtakım işleri yürüten kethüdâları da vardı (BA, Ali Emîrî-IV. Mehmed, nr. 11115). Ayrıca bütün hanım sultanlar için umumi bir hanım sultanlar kethüdâlığı makamı ihdas edilmişti. Bu makam genellikle devlet ricâlinden bir kişiye ek görev olarak verilirdi (BA, İrade-Dahiliye, nr. 33342).
Hanım sultanların evlenmeleri sırasında evlenecekleri kişinin belirtilmesinden çeyiz, nişan takımları, yeni ev için gerekli mefruşat vb.nin teminine, nikâhın akdi ve hanım sultanın yeni evine gidişine kadar yapılan bütün işlemler padişahın bilgisi dahilinde olurdu. Sultanların nikâhını şeyhülislâm, hanım sultanların nikâhını ise Rumeli kazaskeri damat ile gelinin vekilleri vasıtasıyla kıyar, kazasker ile vekillere damat tarafından samur, hanım sultan tarafından birer kakum kürk giydirilirdi. Bu kural henüz oluşmadan XVll. yüzyıl öncesinde padişah hocalarının da sultan nikâhlarını akdettikleri görülmektedir (Selânikî, I, 341). Hanım sultan yeni evine perşembe günü götürülür, ertesi gün damat sadrazamı ziyaret eder, sadrazam kendisine samur kürk giydirir, böylece evlenme merasimi sona ererdi.
Hanım sultanların protokoldeki yerleri sultanlardan sonra olup kendi aralarındaki sıralamada ise yaş esas alınırdı (Osmanoğlu, s. 72). Elkāb olarak umumiyetle, Fâtih Kanunnâmesi’ndeki sultanlar el-kābında da yer alan “iffetlü, ismetlü” veya bunlardan biri kullanılırdı. Ancak nâdiren de olsa bu sıfatların, daha ziyade sultan ve vâlide sultanlar hakkında geçen “devletlü” veya “saâdetlü” ifadeleriyle beraber “devletlü, ismetlü” şeklinde kullanıldığı da olmuştur. Dua cümlesi sultanlar için “dâmet ismetühâ”, hanım sultanlar için “zîdet iffetühâ” şeklinde iken zaman zaman her ikisi de tercih edilmiştir. Kendilerine tezkire yazılırken genellikle, “İffetlü, ismetlü, saâdetlü hanım sultân-ı aliyyetü’ş-şân hazretleri, hemvâre visâde-pîrâ-yi mecd ü saâdet ve sadr-ârâ-yi izz ü âfiyet olmaları daavât-ı hâlisesiyle arîza-i muhlisi oldur ki” diye hitap edilirdi (Mecmûa-i Telhîsât, s. 39).
1913 yılında hânedan mensuplarını “Osmanlı padişahlarının evlât ve torunları ile hânedanın erkek çocuklarının kızları” olarak tarif eden bir düzenlemeden sonra bütün hânedan mensupları hakkında genel mükellefiyetler getirilmişse de bunlar hanım sultanları pek bağlayıcı olmamıştır. Ancak hânedan mensuplarının, yakışıksız davranışları ve görevlerine uygun olmayan hareketleri halinde padişah tarafından uyarma, kınama veya saraya kabul edilmeme gibi bir ceza ile cezalandırılacaklarına dair hüküm hanım sultanlarla eş ve çocukları için de geçerli kılınmıştır. Aynı düzenlemede, hânedan mensupları arasındaki davalarla haciz ve vesâyet işlemlerinin, oluşturulacak hânedan meclisi tarafından karara bağlanarak padişahın icra yetkisine bırakılması hükmü getirilmiştir. Ayrıca hânedan mensuplarının vefatları halinde bir merasimin uygulanması kararlaştırılmış ve bu merasim üç sınıf üzerine düzenlenmiştir. Hanım sultanlara genellikle ikinci sınıf cenaze merasimi yapılmıştır (BA, D.UİT, 3/6/63).
Hanım sultanlar da diğer hânedan mensupları gibi çeşitli hayır eserleri yaptırıp vakıflar tesis etmişlerdir. Nitekim Mekke ve Medine’ye her yıl gönderilen surreye katkıda bulunan vakıflar arasında hanım sultanlara ait olanlar önemli bir yer tutar (BA, Surre Defterleri, nr. 1665, vr. 115b-116b).
BİBLİYOGRAFYA:
BA, MAD, nr. 436, s. 5, 10-11, 26; nr. 6019, s. 1, 25-26, 29-30, 38; BA, Ruûs Defterleri, A.RSK, nr. 1593, s. 81, 121, 131; BA, KK, Tâyinât Defterleri, nr. 7241, s. 8, 14; nr. 7246, s. 28; nr. 7247, s. 2, 5-6; nr. 7263, s. 2; BA, BEO, Sadâret Defterleri, nr. 350, vr. 34b; nr. 359, vr. 49a-b; BA, Surre Defterleri, nr. 1665, vr. 115b-116b; nr. 1667, vr. 55a; nr. 4151, vr. 1a-b; BA, Hânedân Defterleri, nr. 1, vr. 2b-3b, 33b-41b, 80b; nr. 2, s. 1-4; BA, Ali Emîrî-IV. Mehmed, nr. 6984, 7104, 9528, 11115; BA, İbnülemin-Saray, nr. 914/4; BA, Cevdet-Saray, nr. 8640; BA, Cevdet-Maliye, nr. 22749; BA, D.TŞF, nr. 26064, 26103; BA, İrade-Dahiliye, nr. 4484, 4815, 5234, 23865, 33342, 40669, 41191, 43389; BA, D.UİT, 3/6/62-63; BA, Bahriye-Gelen, 325682, 327061; Kānunnâme, Âtıf Efendi Ktp., nr. 1734, vr. 150a; Selânikî, Târih (İpşirli), I, 36, 111, 171, 341, 390; II, 454, 608, 696; Nâilî Abdullah Paşa, Defter-i Teşrîfât, TTK Ktp., nr. 10, vr. 77a, 169a-170a, 178b-180b; Subhî, Târih, vr. 184a; İzzî Süleyman, Târih, İstanbul 1199, vr. 152b-153a; Mecmûa-i Telhîsât, İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet, nr. K. 291, s. 39; D’Ohsson, Tableau général, VII, 95-96; Lutfî, Târih, X, 68; XII, 54; Mütemmim, İstanbul 1333, s. 185-186; Devlet-i Osmâniyye’nin 1325 Senesine Mahsus Bütçesidir (nşr. Maliye Nezâreti), İstanbul 1325, s. 20; Salnâme-i Devlet-i Osmâniye (1327), s. 48-55; Uzunçarşılı, Saray Teşkilâtı, s. 164, 166; a.mlf., Osmanlı Tarihi, III/2, s. 339, 391; a.mlf., “Yavuz Sultan Selim’in Kızı Hanım Sultan ve Torunu Kara Osman Şah Bey Vakfiyeleri”, TTK Belleten, XL/159 (1976), s. 467-478; Gökbilgin, Edirne ve Paşa Livâsı, s. 318-319, 321, 379-386, 389, 454, 470-475, 498-499, 502, 525; Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid: Hatıralarım, Ankara, ts. (Selçuk Yayınevi), s. 72, 105, 272; Safiye Ünüvar, Saray Hatıralarım, İstanbul 1964, s. 65, ayrıca bk. tür.yer.; Abdülkadir Özcan, “Fatih’in Teşkilât Kanunnâmesi ve Nizâm-ı Âlem İçin Kardeş Katli Meselesi”, TD, sy. 33 (1982), s. 47, 51; Pakalın, I, 730; Sertoğlu, Tarih Lügati, s. 187; J. H. Kramers, “Sultan”, İA, XI, 27; J. Deny - Bekir Kütükoğlu, “Vâlide Sultan”, a.e., XIII, 181.
Filiz Ç. Karaca