HÂRİS b. HİLLİZE
(الحارث بن حلّزة)
Ebû Ubeyde (Ebü’z-Zalîm) el-Hâris b. Hillize b. Mekrûh el-Yeşkürî el-Bekrî (ö. 570 [?])
Muallaka şairlerinden.
Irak’ta yaşayan Bekr kabilesinin Yeşkür koluna mensuptur. İbn Sellâm’a göre Câhiliye şairlerinin altıncı tabakasından sayılır. Şiirlerinden sadece muallakası ile bazı beyit ve parçalar günümüze ulaşmıştır. Hakkında bilinenler, kaynakların birbirine yakın rivayetlerle naklettiği gibi Hîre Hükümdarı Amr b. Hind’in huzurunda kabilesini Tağlibliler’e karşı savunmasından ibarettir.
Klasik kaynaklar, İslâmî döneme muallakası ile birlikte az miktarda şiiri intikal edenlerin en iyilerinden sayılan Hâris’in, muallakasını irticâlen söylediğini naklederlerse de son dönem âlimleri, eserin daha önce düşünülüp hazırlanmış olduğu kanaatindedir. Aslında onun kasidesi, edebiyat tenkitçilerinin yedi muallakaya dahil etme hususunda ihtilâf ettikleri kasideler arasındadır. Theodor Nöldeke’ye göre muallakaları toplayan Hammâd er-Râviye, Hâris’in kabilesi Bekr’in âzatlısı olduğu için onların düşmanı Tağlib kabilesinin şairi Amr b. Külsûm’ün muallakalar arasında görülen kasidesine karşı Bekroğulları’nı memnun etmek için Hâris’in bu kasidesini muallakāta dahil etmiştir (bk. Cevâd Ali, IX, 509, 566). Kasidenin söylenişiyle ilgili olarak anlatıldığına göre Bekr kabilesiyle Tağlib kabilesi, aralarındaki bir anlaşmazlığın halli için Hîre Hükümdarı Amr b. Hind’in yanına gitmişler, Tağlib kabilesini Amr b. Külsûm, Bekr kabilesini Nu‘mân b. Herim temsil etmiştir. Ancak Hâris b. Hillize, Nu‘mân’ın kabilesini temsilde ve Amr’a karşı müdafaada yetersiz kaldığını görünce kalkıp muallakasını okumuştur. Amr b. Hind, Hâris’i cüzzamlı olması sebebiyle perde arkasından dinlemiş, kaside bitince çok memnun olmuş, aradaki perdeyi kaldırarak Hâris’i yanına oturtmuş, ona tabağından yemek ikram etmiş ve neticede Hâris b. Hillize, Amr b. Hind’in Bekr kabilesinin lehinde hüküm vermesini sağlamıştır. Hâris’in muallakasını söylerken 135 yaşlarında olduğu rivayet edilir.
Hâris b. Hillize’nin muallakası, muhtelif şârihlere göre seksen bir ile seksen altı beyit arasında değişmektedir. Şair, klasik Arap kasidesinin yapısına uygun olarak muallakasına aşk ve sevda hâtıraları ile başlayıp devesini övdükten sonra kabilesinin kahramanlıklarını, Amr b. Hind’e bağlılıklarını anlatır ve Tağlib kabilesinin bu hükümdar tahta çıktığında ona itaat etmediğini, zorla itaat altına alındığını, ayrıca kendi kabilesinin Amr’ın babası ile iş birliği yaparak başka bir kabileyi mağlûp ettiklerini, böylece her zaman kral ailesinin yanında yer aldıklarını dile getirir. Muallaka, eyyâmü’l-Arab*a dair bilgiler ve yer adlarıyla birçok nâdir ve garip kelimeler yanında ustaca kullanılmış edebî sanatlar ve ince tasvirler ihtiva etmesi sebebiyle tarihî ve edebî değere sahiptir. Bundan dolayı edebiyat tenkitçilerinin takdirlerini kazanmıştır. Şair, oymağının kahramanlık ve erdemlerini mükemmel bir üslûpla ifade ettiği için fahriye konusunda darbımesel (efħaru mine’l-Hâris b. Hillize) haline gelmiştir (a.g.e., IX, 565-567).
Hâris b. Hillize’nin muallakasını İbnü’l-Enbârî (ö. 328/940) Şerĥu’l-ķaśâǿidi’s-sebǾi’ŧ-ŧıvâli’l-câhiliyyât (nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Kahire 1963), Ebû Ca‘fer en-Nehhâs Şerĥu’l-ķaśâǿidi’t-tisǾi’l-meşhûrât (nşr. Ahmed el-Hattâb, Bağdat 1973), Hüseyin b. Ahmed ez-Zevzenî Şerĥu’l-MuǾallaķāti’s-sebǾ (nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire, ts.), Hatîb et-Tebrîzî
Şerĥu’l-ķaśâǿidi’l-Ǿaşr (nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire 1384/1964, 2. bs.), Ahmed el-Emîn eş-Şinkītî Şerĥu’l-MuǾallaķāti’l-Ǿaşr ve aħbâru şuǾarâǿihâ (nşr. Fâyiz Terhînî, Beyrut 1988) ve Bedreddin en-Na‘sânî (ö.1943) Nihâyetü’l-ereb min şerĥi muǾallaķāti’l-ǾArab (Kahire 1334) adlarıyla şerhetmişlerdir.
W. Knatchbull, muallakayı Zevzenî şerhi ve Latince tercümesiyle birlikte yayımlamış (Harethı Moallakah Cum Scholiis Zuzenii, Oxford 1820), daha sonra da J. Vullers aynı şerhle beraber neşretmiştir (Bonn 1827). Hâris b. Hillize’nin muallakası diğer muallakalarla birlikte M. von Arnold tarafından Latince’ye (Septem Moallakat, Leipzig 1850), P. Wolff tarafından Almanca’ya (Muallakat Die sieben Preisgedichte, Rotweil 1857), De Perceval tarafından Fransızca’ya (Essai sur l’histoire des arabes, Paris 1847, II, 366-373) ve Arthur John Arberry tarafından İngilizce’ye (The Seven Odes, London-New York 1957, s. 222-227) çevrilmiştir. Bağdatlı Mehmed Fehmî, muallakanın kırk iki beytini açıklamalarla birlikte (Târîh-i Edebiyyât-ı Arabiyye, s. 834-850), M. Şerefettin Yaltkaya ise tamamını Türkçe’ye tercüme etmiştir (Yedi Askı, s. 114-127).
Hâris b. Hillize’nin muallakasından başka az sayıdaki şiiri, edebiyat ve biyografi kitaplarında parçalar ve beyitler halinde yer almaktadır. Bu şiirler kırk üç beyit kadar olup ilk defa Luvîs Şeyho tarafından 1890’da ŞuǾarâǿü’n-Naśrâniyye adlı eserde toplanmıştır (bk. bibl.). Daha sonra Freitz Krenkow Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Fâtih, nr. 5303) şairin küçük bir divanını bulmuş, bunu Amr b. Külsûm’ün divanıyla birlikte tahkik ederek bazı şerh ve hâşiyelerle önce Mecelletü’l-Meşrıķ’ta (XX [1922], s. 591-611), ardından müstakil olarak (Beyrut 1922) yayımlamıştır. Buradaki şiirlerinin tamamı seksen beyit kadardır. O. Rescher’in Almanca’ya çevirdiği divan (Orientalische Miszellen, I [1926], s. 119-128), 1969’da Hâşim et-Taân tarafından ayrıca derlenip şerhedilmiş, yeni bir derlemenin ilmî neşrini de Emîl Bedî‘ Ya‘kūb yapmıştır (Beyrut 1411/1991). Burada, şairin seksen altı beyitlik muallakası dışında altmış dört beyit tutarında muhtelif parçalara ilâve olarak ihtilâflı olmakla birlikte şaire nisbet edilen yirmi sekiz beyit de yer almaktadır (Dîvân, nâşirin mukaddimesi, s. 15-16).
BİBLİYOGRAFYA:
Hâris b. Hillize, Dîvân (nşr. Emîl Bedî‘ Ya‘kūb), Beyrut 1411/1991, nâşirin mukaddimesi, s. 9-16; İmruülkays v.dğr., Yedi Askı: el-MuǾallaķātü’s-sebǾ (nşr. ve trc. Şerefeddin Yaltkaya), İstanbul 1943, s. 118-127; Cumahî, Fuĥûlü’ş-şuǾarâǿ, I, 151-152; İbn Kuteybe, eş-ŞiǾr ve’ş-şuǾarâǿ, I,197-198; Zevzenî, Şerĥu’l-MuǾallaķāti’s-sebǾ, Beyrut 1382/1963, s.154-169; Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, el-Eġānî, XI, 42-51; Hatîb et-Tebrîzî, Şerĥu’l-Ķaśâǿidi’l-Ǿaşr (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1384/1964 s. 25-27, 429-482; İbn Saîd el-Endelüsî, Neşvetü’ŧ-ŧarab fî târîħi Câhiliyyeti’l-ǾArab (nşr. Nusret Abdurrahman), Amman 1982, s. 635-636; İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, XIV, 21-22; Abdürrahîm b. Ahmed el-Abbâsî, MeǾâhidü’t-tenśîś (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1367/1947, I, 310; Abdülkādir el-Bağdâdî, Ħizânetü’l-edeb, I, 325-326; L. Şeyho, ŞuǾarâǿü’n-Naśrâniyye, Beyrut 1890, I, 416-420; Mustafa el-Galâyînî, Ricâlü’l-MuǾallaķāti’l-Ǿaşr, Beyrut 1331/1913, s. 231-243; Mehmed Fehmî, Târîh-i Edebiyyât-ı Arabiyye, İstanbul 1332, s. 823-850; Ahmed el-İskenderî - Mustafa İnânî, el-Vasîŧ fi’l-edebi’l-ǾArabî ve târîħih, Kahire 1335/1916, s. 83-85; Serkîs, MuǾcem, I, 1127-1129; Brockelmann, GAL Suppl., I, 51-52; Hannâ el-Fâhûrî, Târîħu’l-edebi’l-ǾArabî, Beyrut 1960, s. 115-118; a.mlf., el-Mûcez fi’l-edebi’l-ǾArabî ve târîħih, Beyrut 1985, I, 136-142; C. Zeydân, Âdâb (Dayf), I, 108-109; Sezgin, GAS, II, 48-52, 129-130; Tâhâ Hüseyin, Fi’l-edebi’l-Câhilî, Kahire 1969, s. 219-225; R. Blachère, Histoire de la littérature arabe, Paris 1964, II, 252; Cevâd Ali, el-Mufaśśal, IX, 509, 565-567; Butrus el-Bustânî, Üdebâǿü’l-ǾArab, Beyrut 1979, I, 177-183; Reşîd Yûsuf Atâullah, Târîħu’l-âdâbi’l-ǾArabiyye (nşr. Ali Necîb Atvî), Beyrut 1985, s. 77-80; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), II, 154; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, I, 151-154; Yûsuf Es‘ad Dâğır, Meśâdirü’d-dirâsâti’l-edebiyye, Beyrut 1983, I, 78-83; Ahmed Hasan ez-Zeyyât, Târîħu’l-edebi’l-ǾArabî [baskı yeri ve tarihi yok], s. 66-68; Ahmed el-Emîn eş-Şinkītî, Şerĥu’l-MuǾallaķāti’l-Ǿaşr ve aħbâru şuǾarâǿihâ, Beyrut 1405/1985, s. 117-125; a.mlf., el-MuǾallaķātü’l-Ǿaşr ve aħbâru şuǾarâǿihâ [baskı yeri ve tarihi yok] (Dârü’n-Nasr), s. 40-41; Afîf Abdurrahman, MuǾcemü’ş-şuǾarâǿi’l-câhiliyyîn ve’l-muĥađramîn, Riyad 1983, s. 77; K. A. Fariq, “Pre-Islamic Arabic Poetry and Poets”, Studies in Islam, IV/4, New Delhi 1967, s. 179-216; Ch. Pellat, “al-Ĥārith b. Ĥilliza”, EI² (İng.), III, 222-223.
Nasuhi Ünal Karaarslan