HASAN es-SADR

(حسن الصدر)

Ebû Muhammed Sadrüddîn es-Seyyid Hasen b. Hâdî b. Muhammed Alî b. Sâlih (1856-1935)

Iraklı Şiî müctehid.

29 Ramazan 1272’de (3 Haziran 1856) Kâzımiye’de doğdu. Büyük dedesi Sâlih b. Muhammed, Cezzâr Ahmed Paşa’nın Sayda valiliği sırasında (1775-1780) Cebeliâmil’den ayrılıp İsfahan’a göç etmiş, evlâtlarından bir kısmı burada kalırken diğerleri daha sonra Kâzımiye’ye yerleşmiş, bir bölümü de günümüze kadar Cebeliâmil’de varlığını sürdürmüştür. Hasan es-Sadr, Kâzımiye’nin önde gelen âlimlerinden Bâkır b. Muhammed Hasan Yâsin ve Bâkır b. Haydar el-Hasenî’den sarf ve nahiv, Muhammed b. Kâzım el-Kâzımî ve Ahmed el-Attâr’dan belâgat, Mirza Bâkır b. Zeynelâbidîn’den mantık öğrendi. Bu esnada bazı fıkıh ve usûl-i fıkıh metinlerini başta babası Hâdî b. Muhammed olmak üzere çeşitli âlimlerden okuduktan sonra 1290 (1873) yılında Necef’e gitti. Necef’te Hâkim Mirza Bâkır eş-Şekî ve Muhammed Takî Gülpâyigânî’den felsefe ve kelâm okudu. Ayrıca Mirza Muhammed Hasan eş-Şîrâzî, Mirza Habîbullah er-Reştî, Mirza Muhammed Hüseyin el-Kâzımî, Molla Muhammed el-İrevânî, Molla Ali b. Mirza Halîl et-Tahrânî ve Seyyid Mehdî el-Kazvînî gibi hocalardan fıkıh ve usûl-i fıkıh tahsil etti. 1297’de (1880) ortaya çıkan veba salgını yüzünden Sâmerrâ’ya gitti. Burada daha önce Necef’ten gelip yerleşen hocası Mirza Muhammed Hasan eş-Şîrâzî ile beraberliğini sürdürdü. Şîrâzî’nin ölümünden iki yıl sonra (1314/1896) Sâmerrâ’dan ayrıldı, Kâzımiye’ye gidip yerleşti. Bu şehirde bulunduğu kırk yıl zarfında kütüphanesindeki araştırmaları yanında öğrenci yetiştirme, eser telifi ve halkı irşad etmekle meşgul oldu. 11 Rebîülevvel 1354’te (13 Haziran 1935) vefat eden Hasan es-Sadr Kâzımiye’de defnedildi.

Eserleri. Çeşitli ilim dallarında sekseni aşkın eser kaleme alan Hasan es-Sadr’ın çoğu neşredilmemiş olan çalışmalarının bir kısmı konularına göre şu şekilde sıralanabilir: 1. Sebîlü’r-reşâd fî şerĥi Necâti’l-Ǿibâd. Muhammed Hasan b. Bâkır el-İsfahânî’nin fıkıh ahkâmına dair Necâtü’l-Ǿibâd adlı eserine yapılan tamamlanamamış bir şerh çalışmasıdır. 2. Sebîlü’n-necât fî fıķhi’l-muǾâmelât. 3. Cevâzü’l-cemǾ beyne’ś-śalâteyn. Buhârî ile Müslim’in sahihleri, Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i, İmam Mâlik’in el-Muvaŧŧaǿı ve diğer bazı Sünnî kaynaklarından hareketle namazların cemedilmesinin câiz olduğunu ispata çalışan bir eserdir. 4. Taĥśîlü’l-fürûǾi’d-dîniyye. İmâmiyye fıkhıyla ilgili olup ilmihal seviyesinde bir çalışmadır. 5. el-Lübâb fî şerĥi Risâleti’l-istiśĥâb. Şeyh Murtazâ el-Ensârî’nin fıkıh usulüne dair eserinin şerhidir. 6. Şerĥu Vesâǿili’ş-ŞîǾa. Hür el-Âmilî’nin hadisle ilgili eserinin şerhidir. 7. Miftâĥu’s-saǾâde ve melâźźü’l-Ǿibâde. Yılın çeşitli günlerinde yapılacak ibadetlerle ilgili hadisleri ihtiva etmektedir. 8. en-Nuśûśü’l-meǿŝûre fi’l-Mehdî. On ikinci imam Muhammed b. Hasan’ın (Mehdî el-Muntazar) mehdîliğine dair haberleri ihtiva etmektedir. 9. Nihâyetü’d-dirâye (Leknev 1324). Bahâeddin el-Âmilî’nin dirâyetü’l-hadîse dair er-Risâletü’l-vecîze adlı eserinin şerhidir (bu çalışma için bk. Türâŝünâ, sy. 41-42, s. 432-433). 10. Faślü’l-ķażâǿ fi’l-kitâbi’l-müştehir bi-Fıķhi’r-Rıżâ. Müellif bu çalışmasında, İmam Ali er-Rızâ’nın fıkhına dair olduğu ileri sürülen eserin İbnü’ş-Şelmegānî diye bilinen İbn Ebü’l-Azâfir’in (İbn Ebü’l-Azâkir) Kitâbü’t-Teklîf’i olduğunu ispata çalışmaktadır. 11. ed-Dürerü’l-Mûseviyye fî şerĥi’l-ǾAķāǿidi’l-CaǾferiyye. Ca‘fer el-Fakīh en-Necefî’nin eseri üzerine bir şerhtir. 12. İŝbâtü’r-recǾa. Şîa’nın rec‘at* inancıyla ilgilidir. 13. Sebîlü’ś-śâliĥîn fi’s-sülûk ve ŧarîķi’l-Ǿubûdiyye (Tebriz 1332). 14. Tekmiletü Emeli’l-âmil. Hür el-Âmilî’nin biyografik eserini tamamlamak için yazılmış olup Ahmed el-Hüseynî tarafından neşredilmiştir (Kum 1406). 15. ǾUyûnü’r-ricâl (Leknev 1331). 16. Nüzhetü ehli’l-Ĥaremeyn (Leknev 1354). Necef ve Kerbelâ tarihine dairdir. 17. Vefeyâtü’l-aǾlâm mine’ş-ŞîǾati’l-kirâm. 18. Teǿsîsü’ş-ŞîǾa (Tahran, ts.; Beyrut 1401; Bağdad 1951). Müellife asıl şöhretini sağlayan bu eserde İslâmî ilimlerin Şîa ulemâsı tarafından kurulduğu ileri sürülmekte ve kitap, VIII. (XIV.) yüzyıla kadar bu konuda emeği geçen çok sayıda Şiî âliminin biyografisini ihtiva etmektedir. Müellifin bu eseri, Corcî Zeydân’ın “Şîa’nın küçük bir tâife olup zikre değer bir eserinin olmadığı” yolundaki iddiasına karşılık kaleme aldığı belirtilmektedir (Âgā Büzürg-i Tahrânî, I, 60). 19. eş-ŞîǾa ve fünûnü’l-İslâm (Sayda 1331). Bir önceki eserin muhtasarıdır (bu eserle ilgili geniş bir tenkit için bk. Muhsin el-Emîn, V, 326-330).


20. el-İbâne Ǿan kütübi’l-ħizâne. Kendi özel kütüphanesinde bulunan kitapların fihristidir. 21. el-Berâhînü’l-celiyye. Takıyyüddin İbn Teymiyye’nin dalâlet içinde bulunduğunu ispat etmek amacıyla kaleme alınmıştır. 22. Risâle şerîfe fi’r-red Ǿalâ fetâva’l-Vehhâbiyyîn. Vehhâbîler’in kabirler üzerine türbe yapılmasının haram olduğu şeklindeki görüşlerine karşı yazılmıştır. 23. Ħulâśatü’n-naĥv. İbn Mâlik’in el-Elfiyye’si tertibinde yazılmış muhtasar bir eserdir (Hasan es-Sadr’ın eserleri hakkında geniş bilgi için bk. Âgā Büzürg-i Tahrânî, tür.yer.; Muhsin el-Emîn, V, 326; Abdülhüseyin Şerefüddin, s. 13-22).

BİBLİYOGRAFYA:

Abdülhüseyin Şerefüddin, “Tercemetü’l-müǿellif” (Hasan es-Sadr, Teǿsîsü’ş-ŞîǾa içinde, [baskı yeri ve yılı yok, et-Tıbâatü’l-Irâkıyye]), s. 1-35; Âgā Büzürg-i Tahrânî, eź-ŹerîǾa ilâ teśânîfi’ş-ŞîǾa, Beyrut 1983, I, 16, 54, 58, 60; II, 359, 408; III, 137, 298, 333, 397; IV, 162, 216, 411, 495; VI, 25, 48, 272; VII, 28, 234; VIII, 73, 92; X, 39, 41; XI, 149; XII, 140; XIII, 15; XIV, 273; XV, 232, 381; XVI, 3, 234; XVIII, 20, 41, 65, 280, 300, 351, 354; XIX, 370; XX, 217, 369; XXII, 320; XXIV, 114, 400; XXV, 72; AǾyânü’ş-ŞîǾa, V, 325-330; Tebrîzî, Reyĥânetü’l-edeb, III, 424-425; Ali Fâzıl el-Kâînî, MuǾcemü müǿellifi’ş-ŞîǾa, Tahran 1405, s. 246-247; “Min enbâǿi’t-türâş”, Türâŝünâ, sy. 41-42, Kum 1416, s. 432-433.

Mustafa Öz