HASAN KUVEYDİR
(حسن قويدر)
Hasen b. Alî (b.) Kuveydir el-Halîlî (ö. 1262/1846)
Arap edip ve şairi.
1204 (1789) yılında Kahire’de doğdu. Aslen Mağribli olan ailesi bir süre Filistin’in el-Halîl bölgesinde oturmuş, daha sonra babası ticaret yapmak için Mısır’a gidip yerleşmiştir. Hasan Kuveydir, Ezher Üniversitesi’ne devam ettiği sıralarda Ezher şeyhi olan şair ve âlim Hasan el-Attâr ile Hasan el-Ebtah, İbrâhim es-Sekkā, İbrâhim el-Bâcûrî ve diğer bazı âlimlerden çeşitli ilimlere ait dersler aldı ve edebiyat okudu. Edebiyat ve lugata karşı özel ilgisi sebebiyle kısa zamanda bu alanlarda üne kavuştu. Ayrıca manzum ve mensur birtakım risâleler kaleme aldı. Hasan Kuveydir’in resmî görevde bulunduğuna dair herhangi bir bilgi yoktur. Babasından kalan servetle Mısır-Suriye arasında ticaret yaptığı bilinmektedir (Muhammed Kâmil el-Fıkī, XXII [1950], s. 435). Ancak bu ticaret ilimle meşgul olmasını engellememiştir. 1262 Ramazanında (Eylül 1846) vefat eden Hasan Kuveydir Halvetiyye tarikatına mensup cömert bir zattı. Bazı şairler onun arkasından mersiyeler yazdılar. Talebelerinden şair Mahmûd Saffet es-Sââtî’nin hocasının vefatından önce söylediği rivayet edilen “Rahmetullāhi alâ Hasan Kuveydir” ifadesinin ebced hesabıyla karşılığı onun vefat tarihi olan 1262’ye tekabül etmektedir.
Sanatkârane fakat suniliğe kaçan bir üslûpla kaleme aldığı nesirlerinde Hasan Kuveydir’in cinas sanatına fazlaca yer verdiği görülür. Nitekim onun zamanında bu tür edebiyat revaçtaydı. İnşâǿü’l-ǾAŧŧâr adlı eserinde de görüldüğü gibi hocası Hasan el-Attâr da yazılarında süslü nesre ve özellikle seciye çok önem vermiştir (a.g.e., s. 436). Nesirdeki tekellüfüne rağmen eserlerinde mâna bütünlüğünü gözeten açık ve yalın ifadelere de rastlanır. Şiirleri de nesirleri gibi sanatkârane olup didaktik manzumeleri sanatkarâne söylenmiş şiirlerinden ayırt edilemez. Hasan Kuveydir’in şiirleri henüz divan halinde toplanmamıştır.
Eserleri. 1. Neylü’l-ereb fî (nažmi) müŝelleŝâti’l-ǾArab (Bulak 1298, 1302; Kahire 1319). 1260’ta (1844) kaleme alınan recez bahrinde ve mesnevi (müzdevic) tarzındaki eser 221 beyittir. Eserin başında müellifin Muhammed Fennî tarafından yazılmış hal tercümesi yer almaktadır. Hasan Kuveydir, Kutrub’la (ö. 206/821) başlamış bir sözlük türüne örnek teşkil eden bu eserinde, sadece bir harfinin harekesinin değişmesi dışında lafızları aynı, mânaları farklı kelimeleri (müsellesât) toplamıştır. Alfabetik bir tertiple nazmedilmiş olan Neylü’l-ereb’in hâmişinde, metinde geçen ve açıklanması lüzumlu görülen kelimeler ele alınıp kökleri ve hangi mânaya geldikleri izah edilmektedir. Eser Enrico Vitto tarafından İtalyanca’ya çevrilerek metniyle birlikte neşredilmiştir (Beyrut 1898). 2. Müzdevicât. Şairin kendi hayatından söz ettiği mesnevi tarzındaki şiirleri olup Mahmûd el-Cezâirî tarafından çeşitli şairlere ait mesnevilerle birlikte MecmûǾu Müzdevicât adıyla yayımlanmış (Kahire 1274) ve eser daha sonra birçok defa basılmıştır (Kahire 1279, 1283, 1287, 1299, 1300). 3. Şerĥu Manžûmeti’l-ǾAŧŧâr (Nüzhetü’l-ebśâr Ǿalâ Manžûmeti’l-ǾAŧŧâr). Hocası Hasan el-Attâr’ın nahve dair manzum eserinin şerhidir (Kahire, ts.). 4. el-Aġlâl (Risâletü’l-Aġlâl) ve’s-selâsil fî Mecnûn ismuhû ǾÂķıl. Çağdaşı olan şairlerden Ali Efendi’nin yaptığı intihallerin gösterildiği bir eserdir (Brockelmann, GAL, II, 629; Suppl., II, 725).
Bunların dışında Zehrü’n-nebât fi’l-inşâǿ ve’l-mürâselât ile Dürerü’l-biĥâr ve künûzü’l-aħbâr da Kuveydir’in eserleri arasında kaydedilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Sendûbî, AǾyânü’l-beyân, Kahire 1914, s. 17, 26; Serkîs, MuǾcem, II, 1534-1535; Brockelmann, GAL, II, 629; Suppl., II, 725; Îżâĥu’l-meknûn, I, 464, 559, 619; II, 697; Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriķūn, Kahire 1964, I, 366; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, III, 258-259; Halîl Merdem Bek, AǾyânü’l-ķarni’ŝ-ŝâlise Ǿaşer (nşr. Adnân Merdem), Beyrut 1977, s. 157-158; C. Zeydân, Âdâb, II, 596-597; L. Şeyho, Târîħu’l-âdâbi’l-ǾArabiyye, Beyrut 1991, s. 53-54; Abdürrezzâk el-Baytâr, Ĥilyetü’l-beşer (nşr. M. Behcet el-Baytâr), Beyrut 1413/1993, I, 504-511; E. Fendik, İktifâǿü’l-ķanûǾ, Kum 1409, s. 397, 471; Muhammed Kâmil el-Fıkī, “AǾlâmü’l-Ezher: eş-Şeyħ Ĥasan Ķuveydir el-Ħalîlî”, ME, XXII (1950), s. 434-439.
Recep Dikici