HATM-i NÜBÜVVET
(ختم النبوّة)
Hz. Muhammed’in gelişiyle nübüvvetin sona erdiğini ifade eden bir tabir.
Sözlükte “bir şeyi tamamlayıp sona er-dirmek; mühürlemek” anlamlarına gelen hatm ile “Allah’tan haber verme” mânasındaki nübüvvet kelimelerinden oluşan hatm-i nübüvvet (hatmü’n-nübüvve) tamlaması Allah ile kulları arasındaki elçilik görevinin sona erdiğini belirtir.
Hatm-i nübüvvet İslâm öncesi dinlerde de söz konusu edilmiştir. Yahudilik’te Malaki’nin son peygamber olduğuna inanılır. Bununla birlikte bu dinin kutsal metinlerinde yeni bir peygamberin geleceğine işaret eden ifadeler de (meselâ bk. Tesniye, 18/18; Malaki, 3/1; 4/5) mevcuttur (bk. BEŞÂİRÜ’n-NÜBÜVVE). Hıristiyanlık’ta Hz. Îsâ’nın beklenen Mesîh olduğuna inanıldığı için ondan sonra bir peygamberin gelmeyeceği kabul edilir. Ancak Ahd-i Cedîd’de Îsâ’nın, “Ben de babaya yalvaracağım ve o size başka bir parakleti, hakikat ruhunu verecektir, tâ ki daima sizinle beraber olsun” (Yuhanna, 14/15-16)
şeklindeki ifadeleri, Hz. Îsâ’dan sonra başka bir peygamberin geleceği şeklinde yorumlanmıştır (bk. FARAKLİT).
Maniheist literatürde “son peygamber” mânasını taşıyan tabirler kullanılmıştır. Mani, Îsâ’nın müjdelediği kurtarıcının kendisi olduğunu iddia etmiş ve Maniheist metinlerde, en son peygamber olduğuna işaret etmek için onun hakkında “peygamberlik mührü” anlamına gelen ifadelere yer verilmiştir (Stroumsa, VII [1986], s. 68-69).
Kur’ân-ı Kerîm’de hatm-i nübüvvet tabiri yer almamakla birlikte Hz. Peygamber için kullanılan “hâtemü’n-nebiyyîn” terkibi (el-Ahzâb 33/40) onun Allah’ın resulü ve nebîlerin sonuncusu olduğunu açık şekilde belirtmektedir. Âyette geçen ve Âsım kıraatine göre “hâtem” olarak okunan kelime çoğunluğun kıraatinde “hâtim” şeklinde okunmaktadır. Ancak Taberî’nin de belirttiği gibi her iki okuyuşta da kelime “peygamberlerin sonuncusu” mânasındadır (CâmiǾu’l-beyân, XXII, 16). Müfessirler, aynı âyetin başında yer alan, “Muhammed sizin erkeklerinizden hiçbirinin babası değildir” cümlesini, genellikle yahudilerde görüldüğünün aksine nübüvvetinin babadan oğula intikal etmediğine, dolayısıyla yeni bir peygamber beklentisi içinde bulunulmaması gerektiğine bir işaret saymışlardır (hatm-i nübüvvete dolaylı olarak işaret ettiği öne sürülen âyetler için bk. Literatür).
Hadis kaynaklarında yer alan çeşitli rivayetlerde belirtildiğine göre Hz. Peygamber nebîlerin sonuncusu olduğunu, risâlet ve nübüvvetin kendisiyle sona erdirildiğini açıklamış (meselâ bk. Müsned, II, 412; III, 266; Buhârî, “Menâķıb”, 18; Müslim, “Mesâcid”, 5, “Îmân”, 327); bu arada kendisini, bütün bölümleri ikmal edilip yalnız bir tuğlası eksik kalan güzel bir sarayı tamamlayan tuğlaya benzetmiş, böylece başka bir peygambere ihtiyaç kalmadığına dikkat çekmiştir (Müslim, “Feżâǿil”, 20-23). Ayrıca isimlerinden birinin “âkıb” olduğunu, bunun da “kendisinden sonra peygamber gelmeyen kişi” anlamına geldiğini söylemiştir (Müslim, “Feżâǿil”, 125; Tirmizî, “Edeb”, 67; hatm-i nübüvvetin hadis literatüründeki kaynakları için bk. Literatür).
Siyer, şemâil ve delâilü’n-nübüvve kitaplarında, Resûl-i Ekrem’in sırtında bulunan mührün onun nübüvvetiyle birlikte son peygamber oluşunun da delili sayıldığı kaydedilirse de kelime benzerliği dışında (hâtemü’n-nübüvve-hâtemü’n-nebiyyîn) bu hususa delil teşkil edecek bir şeyin bulunmadığı anlaşılmaktadır (bk. NÜBÜVVET MÜHRÜ).
İslâmiyet’in doğuşundan zamanımıza kadar geçen süre içinde Kur’an ve Sünnet’e bağlı olan bütün âlimler, Hz. Muhammed’in gelişiyle nübüvvetin sona erdiğine inanmanın İslâm akaidinin temel bir ilkesi olduğunu kabul etmişler ve bunun zarûrât-ı dîniyye arasında yer aldığı hususunda görüş birliğine varmışlardır. Buna göre hatm-i nübüvvete inanmamak veya bu konuda sürekli bir şüphe içinde bulunmak dinden çıkmayı gerektirir. Âlimlerin bu hususta dayandıkları delilleri şöylece özetlemek mümkündür: 1. Hatm-i nübüvvet konusunda mânası apaçık olan, hiçbir şekilde te’vil edilemeyecek naslar mevcuttur. Bunların başında Hz. Muhammed’in nebîlerin sonuncusu olduğunu belirten âyet gelir (el-Ahzâb 33/40). Dinin tamamlandığını, insanlar için din olarak sadece İslâm’ın kabul edileceğini (el-Mâide 5/3), İslâm’dan başka din arayanların âhirette hüsrana uğrayacağını ve isteklerinin asla dikkate alınmayacağını (Âl-i İmrân 3/85), Kur’an’ın tahrife uğramaktan korunacağını (el-Hicr 15/9), Hz. Muhammed’in bütün âlemlere peygamber olarak gönderildiğini (el-En‘âm 6/19; el-A‘râf 7/158; el-Furkān 25/1; Sebe’ 34/28) bildiren âyetler bu konudaki kesin naklî delillerdendir. Hatm-i nübüvvete dair hadisler de Hz. Peygamber’in gelişiyle nübüvvetin sona erdiğine aykırı düşen bir inancı benimsemeye imkân vermeyecek kadar açıktır. Buna göre Kur’an’a ve Sünnet’e iman eden herkesin Hz. Muhammed’den sonra bir peygamberin gelmeyeceğine de kesinlikle inanması gerekir (Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tevĥîd, s. 190; Halîmî, II, 82-85; Bağdâdî, Uśûlü’d-dîn, s. 162-163; Teftâzânî, V, 45). 2. İslâm dinini Hz. Peygamber’den öğrenen ashabın nübüvvet iddiasında bulunanlarla savaşması bu hususta realiteye dayanan tarihî bir delildir. Eğer yeni bir peygamberin zuhuru Kur’an ve Sünnet’e aykırı olmasaydı ashap bu iddiada bulunanlarla savaşmaz ve onları öldürmezdi (Mevdûdî, IV, 420-421). İslâm âlimleri ashabın bu konudaki icmâına uymuşlar ve muhalif görüş beyan edenlerin müslüman olamayacağına hükmetmişlerdir (Âlûsî, XXII, 32-41). 3. Nasların ve icmâın yanı sıra aklen de Hz. Muhammed’den sonra yeni bir peygamberin gelmesine lüzum kalmadığını kabul etmek gerekir. Zira Allah’ın insanlara peygamber göndermesi onlara kendi varlığını ve birliğini tanıtma, buyruklarını iletme, dinî ve dünyevî konularda ihtiyaç duyacakları bilgileri anlatma, kendilerine dünya ve âhirette mutlu olmalarını sağlayacak doğru yolu gösterme amacına yöneliktir. Bütün bunlar en kâmil mânada Hz. Peygamber’in getirdiği vahiylerde mevcuttur. Ergenlik çağına giren insanların, duyularını ve vahyin aydınlattığı akıl yürütme güçlerini kullanmak suretiyle ihtiyaç duydukları bilgileri üretmeleri, duyuların ve aklın erişemediği konularda ise sadece vahye dayanarak gerçeklere ulaşmaları mümkündür. Ayrıca Hz. Muhammed’in nübüvveti evrensel olup getirdiği vahiy tahrife uğramamış, dolayısıyla yeni bir peygambere ihtiyaç kalmamıştır (Muhammed Abduh, s. 167-171; Mevdûdî, IV, 426; Müctebâ Mûsevî el-Lârî, II, 200-201). Ancak nübüvvetin Hz. Peygamber’le sona ermiş olduğu gerçeği, bundan böyle ilâhî rehberliğin artık seçilmiş kişilere dayanmayıp sosyal görev haline dönüştüğü anlamını taşımakta ve kıyamete kadar bütün müslümanlara tebliğ ve temsil sorumluluğu yüklemektedir (bk. FETRET). 4. Hz. Muhammed’in vefatından zamanımıza kadar hiçbir peygamberin zuhur etmemesi de hatm-i nübüvveti doğrulayıcı sosyolojik delillerden biridir. Zaman zaman peygamberlik iddiasında bulunanların ortaya çıkması ise bu gerçeği değiştirmez. Zira gerek İslâm dünyasında gerekse gayri müslimler arasında peygamberlik iddia edenlerin hiçbiri iddialarını kanıtlayamamış ve ciddiye alınmamıştır. Nitekim tarih boyunca bunlar sadece birer yalancı veya maceracı olarak değerlendirilmiş ve sahte peygamber diye nitelendirilmiştir.
Başta Ehl-i sünnet olmak üzere Mu‘tezile, mûtedil Şîa ve Hâricî âlimleri hatm-i nübüvveti kabul etmektedir. İsnâaşeriyye İmâmiyyesi âlimlerinin bu inancı benimsemekle birlikte imamların nasla tayin edildiğini ve mâsum olduklarını ileri sürmelerinin bu inançlarını zedeleyici bir mahiyet arzettiğini söylemek mümkündür (Yavuz, s. 670-677). Günümüz İsnâaşeriyye İmâmiyyesi’ne mensup âlimler, nübüvvetin sona ermesiyle gelişen olaylar karşısında takip edilmesi gereken yolun tayini konusunda ihtiyaç duyulan bilgilerin velâyet-i fakīh* müessesesi yoluyla üretileceğini ve dolayısıyla bu müessesenin nübüvvet çizgisini devam ettirdiğini kabul ederler (Nâsır Mekârim eş-Şîrâzî, s. 90-91).
Hakîm et-Tirmizî başta olmak üzere pek çok sûfî hatm-i nübüvvet inancından hareket ederek “hatm-i velâyet” teorisini geliştirmiştir. Buna göre bir “hâtemü’l-enbiyâ” olduğu gibi bir “hâtemü’l-evliyâ” da olmalıdır. Zira velâyet nübüvvetin bâtınıdır. Nübüvvetin zâhiri dinî hükümleri ve şeriatı haber vermek, bâtını ise haber verilenleri bizzat yaşamak ve bu şekilde nefislere tasarrufta bulunmaktır. Her ne kadar tebliğ etme bakımından nübüvvetin zâhiri tamamlanmışsa da ilâhî kemâlin yeryüzüne yansımaları olarak kabul edilen velîlerin tasarruf görevleri sürdüğünden nübüvvet velâyet şeklinde devam etmektedir (Hakîm et-Tirmizî, s. 161-169, 336-342, 367-374, 421-422; ayrıca bk. VELÂYET).
İslâm’a intisap iddiasında bulunmakla birlikte zarûrât-ı dîniyye içinde yer alan temel ilkelerden birini veya birkaçını inkâr ettiklerinden küfre düştüklerine hükmedilen Gāliyye grupları hatm-i nübüvvet ilkesine aykırı inançlar benimsemişlerdir. Bu zümre içinde yer alan Beyân b. Sem‘ân ile Ebü’l-Hattâb el-Esedî peygamberlik iddiasında bulunmuşlar, ancak müslümanlar arasında taraftar toplayamamışlardır. İmamlarını peygamber olarak kabul eden bazı Bâtıniyye ve İsmâiliyye grupları da hatm-i nübüvvete aykırı telakkiler benimseyenler arasında zikredilebilir. Tarihî, siyasî ve içtimaî sebeplerle İslâm dünyasında dinî hayatın zayıfladığı ve çeşitli alanlarda gerilemenin başgösterip ileri boyutlara ulaştığı XIX. yüzyıldan itibaren hatm-i nübüvvet inancına aykırı görüşler Bâbîlik, Bahâîlik ve Kādıyânîlik tarafından yeniden canlandırılmaya çalışılmıştır. İsnâaşeriyye’nin kollarından Şeyhiyye’den koparak ortaya çıktığı kabul edilen Bâbîliğin kurucusu Mirza Ali Muhammed (ö. 1850) önce bâb (Mehdî’ye açılan kapı), ardından mehdî, daha sonra da kendisinin Hz. Muhammed’in nübüvvetini sona erdiren ve İslâm’ı nesheden yeni bir peygamber olduğunu iddia etmiştir. Mirza Ali Muhammed’in öldürülmesinden sonra Mirza Hüseyin Ali (ö. 1892), kendisinin babın önceden haber verdiği “Allah’ın ortaya çıkaracağı zat” olduğunu söyleyerek Bahâîliği kurmuştur. Bahâîliğe göre Hz. Peygamber resullerin değil nebîlerin sonuncusu olduğundan Allah ondan sonra yeni resuller gönderebilir. Bahâullah da geleceği vaad edilen resuldür. Onun gelişiyle din tamamlanmıştır (DİA, IV, 467).
XIX. yüzyılın sonlarına doğru Hindistan’da ortaya çıkan Kādıyânîliğin kurucusu Mirza Gulâm Ahmed de benzer şekilde müceddidlikle başlayan iddialarını mesîhlik ve mehdîlikle devam ettirmiş, sonunda kendisinin yeni bir şeriat getirmeyen bir peygamber olduğunu ileri sürerek gerçek maksadını ortaya koymuştur. Mirza Gulâm da Bâbîlik ile Bahâîliğin delillerini kullanmış ve Kur’an’da Hz. Muhammed’in nebîlerin sonuncusu değil “nebîlerin süsü” olduğunun belirtildiğini iddia etmiştir (M. Ferîd Vecdî, s. 332; Fığlalı, Kādiyânîlik, s. 142-167).
Bâbîlik, Bahâîlik ve Kādıyânîliğin ortaya çıkışından sonra özellikle Hint alt kıtasında eleştiri ve red niteliğinde birçok eser kaleme alınmış, toplantılar yapılmış ve hatm-i nübüvvete karşı olan görüşlerle mücadele etmek için çeşitli müesseseler kurulmuştur (bk. Literatür).
BİBLİYOGRAFYA:
M. F. Abdülbâkī, el-MuǾcem, “nbǿe”, “rsl” md.leri; Müsned, II, 412, 436; III, 266; Buhârî, “Menâķıb”, 18; Müslim, “Mesâcid”, 5, “Îmân”, 327, “Feżâǿil”, 20-23, 125; Tirmizî, “Edeb”, 67; Taberî, CâmiǾu’l-beyân, XXII, 16; Hakîm et-Tirmizî, Ħatmü’l-evliyâǿ (nşr. Osman İsmâil Yahyâ), Beyrut 1965, s. 161-169, 336-342, 367-374, 421-422; Küleynî, el-Uśûl mine’l-Kâfî, I, 176-177; Mâtürîdî, Tevĥîd, s. 190-191; a.mlf., Teǿvîlât, Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 40, vr. 586b; Halîmî, el-Minhâc, II, 82-85; Bağdâdî, Uśûlü’d-dîn, s. 162-163; a.mlf., el-Farķ (Abdülhamîd), s. 342-343; İbn Ebü’l-İz, Şerĥu’l-ǾAķīdeti’ŧ-Ŧaĥâviyye (nşr. Abdullah b. Muhsin et-Türkî - Şuayb el-Arnaût), Beyrut 1408/1987, I, 156-157; İbn Teymiyye, MecmûǾu fetâvâ, II, 220-225; XI, 223-224; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Ķurǿân, Beyrut 1969, III, 494; Teftâzânî, Şerĥu’l-Maķāśıd, V, 45; Süyûtî, er-Riyâżü’l-enîķa fî şerĥi esmâǿi ĥayri’l-ħalîķa (nşr. Muhammed es-Saîd b. Besyûnî Zağlûl), Beyrut 1405/1985, s. 149-150, 208; Seffârînî, LevâmiǾu’l-envâri’l-behiyye, Beyrut, ts. (el-Mektebetü’l-İslâmî), II, 277; Âlûsî, Rûĥu’l-meǾânî, XXII, 32-41; M. Reşîd Rızâ, Târîħu’l-üstâź, Kahire 1931, I, 931-932; a.mlf., el-Vaĥyü’l-Muĥammedî, Kahire 1380/1960, s. 171-172; Muhammed Abduh, Risâletü’t-Tevĥîd (nşr. M. Reşîd Rızâ), Kahire 1379/1960, s. 167, 170-171; Elmalılı, Hak Dini, V, 3906; Muhsin Abdülhamîd, Ĥaķīķatü’l-Bâbiyye ve’l-Bahâǿiyye, Beyrut 1405/1985, s. 98-105; Ethem Rûhi Fığlalı, Kādiyânîlik (Ahmediyye Mezhebi), İzmir 1986, tür.yer.; a.mlf., Bâbîlik ve Bahâîlik, Ankara 1994, s. 33; a.mlf., “Bahâîlik”, DİA, IV, 467; Mevdûdî, Tefhimu’l-Kur’an (trc. Muhammed Han Kayanî v.dğr.), İstanbul 1987, IV, 420-426; Süheyr Muhammed Ali el-Feyl, el-Bâbiyye ve’l-Bahâǿiyye ve mevķıfü’l-İslâm minhâ, Kahire 1412/1991, s. 28-33, 92-100; Ebû Bekir Câbir el-Cezâirî, ǾAķīdetü’l-müǿmin, Kahire, ts. (Dârü’l-Kütübi’s-selefiyye), s. 248; Müctebâ Mûsevî el-Lârî, Uśûlü’l-Ǿaķāǿid fi’l-İslâm (trc. Muhammed Abdülmün‘im el-Hâkānî), Kırım 1404, II, 200-201; Nâsır Mekârim eş-Şîrâzî, MaǾrifetü’n-nübüvve (trc. Ca‘fer Sâdık el-Halîlî), Beyrut 1413, s. 85-91; Yusuf Şevki Yavuz, “İmamiyye’nin Usûlü’d-dîn’e İlişkin Görüşlerinin Değerlendirilmesi”, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu, İstanbul 1993, s. 670-677; Hemâyûn Himmetî, el-Bâbiyyûn ve’l-Bahâǿiyyûn, Beyrut 1413/1993, s. 68-73; M. Ferîd Vecdî, Min MeǾâlimi’l-İslâm, Kahire 1414/1994, s. 332; Mustafa Sinanoğlu, Kitâb-ı Mukaddes ve Kur’ân-ı Kerîm’de Nübüvvet (doktora tezi, 1995, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü), s. 382-383; Ali Yardım, Peygamberimiz’in Şemâili, İstanbul 1997, s. 7, 71-86, 141-142; Gedaliahu G. Stroumsa, “Seal of the Prophets the Nature of a Manichaean Metaphor”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, VII, Jerusalem 1986, s. 61-74; Yohanan Friedmann, “Finality of Prophethood in Sunnī Islām”, a.e., VII (1986), s. 177-215.
Metin Yurdagür
Literatür. Kur’ân-ı Kerîm’de peygamberlik müessesesinin Hz. Muhammed ile son bulduğunu açıkça ifade eden tek âyet bulunmaktadır (el-Ahzâb 33/40). Hatm-i nübüvvete dolaylı olarak işaret eden âyetlerin sayısı ise yorum farklarına göre kırk ile yüz arasında değişmektedir (Nûr Muhammed Gircâkî, s. 1-27; Muhammed Şefî‘, s. 34-200). Müfessirler, başta Ahzâb sûresindeki âyet olmak üzere ilgili âyetleri tefsir ederken Hz. Muhammed’in son vahyi tebliğ ettiğini, kendisinden sonra yeni bir vahyin gelişinin bahis konusu olmadığını ispatlamaya çalışmışlardır.
Hatm-i nübüvvet hadis literatüründe genişçe yer almıştır. Bazı rivayetlerde Resûlullah kendisinin “hâtemü’n-nebiyyîn” olduğunu veya nübüvvetin kendisiyle son bulduğunu “hatm” fiilini kullanarak ifade etmiştir. Hadis kaynaklarının bir kısmı, Hz. Peygamber’in bu vasfıyla ilgili hadisleri “Hâtemü’n-nebiyyîn” başlığı altında toplamışlardır (bk. Müsned, I, 296; II, 398, 412, 436; III, 79, 248, 361; IV, 81, 84, 127, 128; V, 278; Buhârî, “Menâķıb”, 18, “Tefsîr”, 17/5; Müslim, “Îmân”, 327, “Mesâcid”, 5, “Feżâǿil”, 22-23; Tirmizî, “Siyer”, 5, “Fiten”, 43, “Ķıyâme”, 10, “Menâķıb”, 8; Ebû Dâvûd, “Fiten”, 1; İbn Mâce, “İķāme”, 25; Dârimî, “Muķaddime”, 8). Bir kısım rivayetlerde de Resûl-i Ekrem’in “âkıb” ve “hâşir” gibi isimleri zikredilerek peygamberliğin onunla sona erdiği belirtilmiştir (meselâ bk. Müsned, IV, 80; VI, 25; el-Muvaŧŧaǿ, “Esmâǿü’n-nebî”, 1; Buhârî, “Menâķıb”, 17, “Tefsîr”, 61/1; Müslim, “Feżâǿil”, 124; Tirmizî, “Edeb”, 67; Dârimî, “Riķāķ”, 59; Hâkim, II, 604; bu konuda ayrıca bk. İbn Sa‘d, I, 104, 424; Şâmî, I, 494-498, 558-559).
Resûlullah’ın çeşitli vesilelerle kendisinin son peygamber olduğunu vurguladığı hadisler en geniş grubu oluşturmaktadır. Bunların büyük bir kısmında
Hz. Peygamber, “Benden sonra peygamber gelmeyecektir” ve “Peygamberlik benimle bitmiştir” gibi açık ifadeler kullanmış, bir kısmında ise nübüvvet binasının eksik kalan tek tuğlasının kendisiyle tamamlandığını söyleyerek temsilî izah yöntemini kullanmıştır (meselâ bk. Müsned, I, 170, 177, 179, 180, 182, 184, 219; II, 172, 212, 297, 312, 320; III, 32, 267, 338; IV, 154, 353; V, 137, 278, 404, 454; VI, 129, 369, 381, 438; Buhârî, “Enbiyâǿ”, 50, “Feżâǿilü aśĥâbi’n-nebî”, 9, “Meġāzî”, 78, “Edeb”, 109, “TaǾbîrü’r-rüǿyâ”, 5; Müslim, “Śalât”, 207, 208, “Mesâcid”, 3, “Ĥac”, 507, “İmâre”, 44, “Feżâǿil”, 20, 21, 23, “Feżâǿilü’ś-śaĥâbe”, 30-32; el-Muvaŧŧaǿ, “Rüǿyâ”, 2, 3; Tirmizî, “Siyer”, 5, “Fiten”, 43, “Rüǿyâ”, 2, “Menâķıb”, 17, 20; Ebû Dâvûd, “Śalât”, 148, “Fiten”, 1, “Edeb”, 88; İbn Mâce, “Muķaddime”, 11, “Cenâǿiz”, 27, “Cihâd”, 42, “Rüǿyâ”, 1, “Fiten”, 33; Nesâî, “Mesâcid”, 7, “Taŧbîķ”, 8, 62; Dârimî, “Muķaddime”, 39, “Śalât”, 77, “Rüǿyâ”, 3). Hatm-i nübüvvet konusunda yazılan bazı kitaplar ilgili hadisleri bir araya getirmişlerdir (meselâ bk. İbn Kesîr, VI, 422-426; Ahmed Rızâ Han, s. 23-42; Muhammed Şefî‘, s. 201-296; Mevdûdî, Ķādıyânî Mesǿele, s. 338-345).
Hatm-i nübüvvet meselesi ilk dönemlerden itibaren kelâm kitaplarının nübüvvet bahislerinde ele alınmış ve nübüvvetin sona ermediği görüşünü benimseyen aşırı Şiî gruplarından Beyâniyye ve Hattâbiyye ile bâtınî telakkiler ve İsmâiliyye’nin görüşleri nakledilerek cevaplar verilmiştir (yk. bk.). Ancak konuyla ilgili lehte ve aleyhte müstakil bir eserin varlığına rastlanmamaktadır.
XIX. yüzyılda Bâbîliğin, ardından Bahâîliğin ortaya çıkmasıyla hatm-i nübüvvet meselesi yeniden gündeme gelmiştir. Nübüvvetin Hz. Muhammed ile sona er-diğini, risâletin ise devam ettiğini ileri süren bu mezhep mensupları hatm-i nübüvvet konusunu genel eserleri içerisinde ele almış, ayrıca müstakil telifler meydana getirmemişlerdir. Bâbî ve Bahâî literatürü arasında yer alıp nübüvvet ve hatm-i nübüvvet konusunu dolaylı olarak işleyen ve bir kısmı Türkçe’ye de çevrilen eserlerin başlıcaları şunlardır: Bahâullah, el-Aķdes (Bombay 1308/1890; Sayda 1389/1969 [Abdürrezzâk el-Hüseynî’nin el-Bâbiyyûn ve’l-Bahâǿiyyûn fî ĥâżırihim ve mâżîhim adlı eseri içinde], s. 150-172); a.mlf., el-Îķān ([trc. M. Hüseyin Bîçâre], Kahire 1343; İngilizce trc. Shoghi Effendi, The Book of Certitude, Wilmette 1931, 1950); a.mlf., Tablets of Baha’ullah Revealed After the Kitab-ı Akdes ([trc. Habib Taherzadeh], Haifa 1978; Türkçe trc. Mecdi İnan, Hz. Bahaullah’ın Levihleri, İstanbul 1974, 1994); a.mlf., Epistle to the Son of the Wolf (Wilmette 1953; Türkçe trc. Mecdi İnan, Kurdunoğlu, İstanbul 1976); Shoghi Effendi, Gleanings from the Writings of Bahâ’ullâh (New York 1935; Türkçe trc. Mecdi İnan, Bahaullah’ın Sesi, İstanbul 1974, 1987); Şevki Efendi, Bahai Dininin I. Yüz Yılı (İstanbul 1995, s. 157-168); Adib Taherzadeh, Hz. Bahaullah’ın Zuhuru-Bağdat 1853-1863 (Türkçe trc. Süreyya Güler, İstanbul 1995); Abdülbahâ, Mufavazat-Soru ve Cevaplar (Türkçe trc. Mecdi İnan, baskı yeri ve tarihi yok).
Bâbîlik ve Bahâîliğin ortaya çıkmasıyla konuya ilgi duyan araştırmacılar bu iki mezhep üzerinde incelemeler yapmış, bunların İslâmiyet’le olan münasebetlerini ve bu arada hatm-i nübüvvete dair görüşlerini ortaya koyarak yer yer eleştirip cevaplandıran eserler yazmışlardır. Bu tür eserlerin başlıcaları şunlardır: Abdürrezzâk el-Hüseynî, el-Bâbiyyûn ve’l-Bahâǿiyyûn fî ĥâżırihim ve mâżîhim (Sayda 1389/1969); Âmine Muhammed Nusayr, Eđvâǿ ve ĥaķāǿiķ Ǿale’l-Bâbiyye, el-Bahâǿiyye, el-Ķādıyâniyye (Beyrut-Kahire 1984); Muhsin Abdülhamîd, Ĥaķīķatü’l-Bâbiyye ve’l-Bahâǿiyye (Beyrut-Dımaşk 1985; Türkçe trc. M. Saim Yeprem - Hasan Güleç, İslâm’a Yönelen Yıkıcı Hareketler-Bâbîlik ve Bahâîliğin İçyüzü, Ankara 1984); William S. Hatcher - J. Douglas Martin, The Bahâ’î Faith-The Emerging Global Religion (San Francisco 1989); Süheyr Muhammed Ali el-Feyl, el-Bâbiyye ve’l-Bahâǿiyye ve mevķıfü’l-İslâm minhâ (Kahire 1412/1991); Hümâyun Himmetî, el-Bâbiyyûn ve’l-Bahâǿiyyûn (Beyrut 1993); Ahmed Velîd Sirâceddin, el-Bahâǿiyye ve’n-nižâmü’l-Ǿâlemiyyü’l-cedîd (I-II, Dımaşk 1994); Ethem Ruhi Fığlalı, Bâbîlik ve Bahâîlik (Ankara 1994).
Hatm-i nübüvvet konusu XIX. yüzyılın sonlarından itibaren en fazla Hint alt kıtasında tartışılmış ve en geniş literatür bu bölgede ortaya çıkmıştır. Mirza Gulâm Ahmed Kādıyânî’nin nübüvvet iddiasına doğru gittiğinin anlaşılmasıyla aleyhinde eserler kaleme alınmaya başlanmış, üstü kapalı bir şekilde de olsa nübüvvetini ilân ettikten sonra ise aleyhteki neşriyat çoğalmıştır. Mirza Gulâm Ahmed’in hatm-i nübüvvet inancını benimsemediğini açıkça ortaya koyan müstakil bir eseri yoktur. Ancak bir kısmı kendi konuşmalarından oluşan Berâhîn-i Aĥmediyye (I-IV, Amritsar 1880-1884; V, Kādıyân 1905), Tavżîĥ-i Merâm (Kādıyân 1891), el-Ħuŧbetü’l-ilhâmiyye (Kādıyân 1319/1901), Tuĥfetü’n-nedve (Kādıyân 1902) ve Ĥaķīķatü’l-vaĥy (Kādıyân 1907, 1934) adlı kitaplarında nübüvvetin bir şekilde devam ettiğini söylediği görülmekte, kendisinin nübüvvet iddia ve ilânlarına sıkça rastlanmaktadır.
Mirza Gulâm Ahmed’in ölümüyle Kādıyânîler’in hatm-i nübüvvet konusuna itirazları iyice ortaya çıkmış ve sadece bu meseleyi ele alan eserler telif edilmiştir. Mezhebin, ikinci halife Mirza Mahmûd Ahmed döneminde ikiye ayrılmasından sonra Lahor Kādıyânîleri, Rabve grubunun aksine hatm-i nübüvvet inancını benimsemiş, Mirza Gulâm Ahmed’in nebî değil âlim ve mehdî olduğunu ilân etmiştir. Bunların kaleme aldığı “Hatm-i Nübüvvet” başlıklı eserlerde konu daha çok bu çerçevede işlenmiştir. Her iki grup tarafından yazılan kitap ve makalelerin başlıcaları şunlardır: Mevlevî Ömer Dîn, Ħatm-i Nübüvvet ki Ĥaķīķat (Urduca, Delhi 1914); Ahter Hüseyin Geylânî, Ħâtemü’n-nebiyyîn ki Ĥaķīķat (Urduca, Lahor 1940); Mirza Beşîrüddin Ahmed, Ħatm-i Nübüvvet ki Ĥaķīķat (Urduca, Haydarâbâd-Sind 1953) ve Truth About Khatme-Nubuwat (trc. Nafisur Rahman A. G. Soofi, Qadian 1967); Gulâm Ahmed Gôpal, Ħatm-i Nübüvvet meyn Žıllî Ŝübût (Urduca, Lahor 1953); Muhammad Ali (Lâhûrî grup), The Finality of Prophethood ([Urduca’dan trc. S. M. Tufail], Woking UK 1956); Şeyh Mübârek Ahmed, Ħatm-i Nübüvvet ki Ĥaķīķat (Urduca, Rabve 1962); Ebü’l-Atâ Calenderî, el-Ķavlü’l-mübîn fî tefsîri ħatemi’n-nebiyyîn (Urduca, Rabve 1962); A. R. Dard, Meaning of Khatamun-Nabiyyin (Qadian 1965); Ebû Zaffar (Lâhûrî grup), The True Significance of the Finality of Prophethood ([trc. Mirza Masum Beg], Suva 1974); Muhammad Zafrulla Khan, Muhammad-seal of the Prophets (London 1980; Muhammed Hamîdullah onun bu kitabını eleştirip yetersizliğini ortaya koymuştur [bk. Muslim World Book Review, I/3 [1981], s. 14-16); Kadı Muhammed Nezîr, Büzürgân-ı Ümmet key Nezdîk Ħatm-i Nübüvvet ki Ĥaķīķat aôr Mevlevî Lâl Ĥüseyin ki Tenķīd ka Cevâb (Urduca, Rabve, ts.); Ħatm-i Nübüvvet aôr Bâni-i Silsile-i Aĥmediyye ǾAleyhisselâm (Urduca, Rabve, ts.); Ħatm-i Nübüvvet aôr Büzürgân-ı Ümmet (Urduca, Kalküta, ts.);
Maķām-ı Ħatm-i Nübüvvet (Urduca, Rabve, ts.); Abdur Rahim Nayyar - E. E. Calverley, “Mohammed-Seal of the Prophets?” (MW, XXVI/1 [1936], s. 79-82); M. Ahmad Bacha, “Prophethood in Islam” (The Islamic Review, XLVI [September 1958], s. 5-36); “Âyetü ‘Ħâtemü’n-nebiyyîn’ aôr CemâǾat-i Aĥmediyye ka Meslek” (el-Fażl, Urduca, Rabve, 21 Mart 1928 tarihli nüsha). Bu gazete Kādiyânîler’in sesi olmuş ve burada hatm-i nübüvvet konusuyla ilgili önemli miktarda yazı neşredilmiştir.
Kādiyânîler’in peygamberliğin sona ermediği yolundaki beyanat ve neşriyatı üzerine Hint alt kıtasındaki âlimler harekete geçmiş ve onların iddialarını çürütme yoluna gitmişlerdir. 1857 bağımsızlık savaşı sonrasında teşekkül eden Sünnî düşünce ekollerinden hemen hepsi hatm-i nübüvveti savunmayı önemli bir görev kabul etmiştir. Meselâ ehl-i hadîs ekolünün önde gelen temsilcilerinden Senâullah Amritsarî bu konuda pek çok eser telif etmekle kalmamış (Nevşehrevî, s. 87; Abdülmübîn Nedvî, Ŝenâǿullāh Amritsarî, s. 58-60), Mirza Gulâm Ahmed ve arkadaşlarıyla münazaralar yapmıştır (Yezdânî, tür.yer.). Diyûbend ekolü âlimlerinin hatm-i nübüvvet konusundaki çalışmaları diğer ekollere göre hem daha ilmî hem daha fazladır (Ludhyânevî, IV/2-3, s. 665-717). Ayrıca bu ekol mensupları, hatm-i nübüvvet konusundaki yanlış propagandaları tesirsiz hale getirmek için Pakistan’ın ayrılmasından önce “Meclis-i Ahrâr-ı İslâm” adlı bir kuruluşla karşı mücadele başlatmışlar, daha sonra da sırf bu faaliyetler için Mültan’da “Meclis-i Tahaffuz-ı Hatm-i Nübüvvet” adıyla bir müessese teşkil etmişlerdir. Her iki kuruluş sözlü mücadele ve tebliğin yanı sıra hatm-i nübüvvet konusunda sayısı yüzlerle ifade edilen eserler yayımlamış, çeşitli millî ve milletlerarası toplantılar tertip etmişlerdir. Sonraları “Âlemî Meclis-i Tahaffuz-ı Hatm-i Nübüvvet” adını alan bu kuruluşun, günümüzde Pakistan ve Hindistan’daki yüzlerce şubesine ilâveten dünyanın önemli merkezlerinde de şubeleri bulunmaktadır.
Birîlvî (Ehl-i sünnet ve’l-cemâat) ekolünün de hatm-i nübüvvet hareketinde önemli bir yeri vardır. Başta ekolün kurucusu Ahmed Rızâ Han olmak üzere bu ekole bağlı âlimler konuyla ilgili eserler yazmış ve Kādiyânîler aleyhindeki mücadelelere katılmışlardır. Ekolün önde gelen isimlerinden Muhammed Ahmed Kādirî, Pakistan’da 1953 yılında başlatılan hatm-i nübüvvet hareketinde heyet başkanı olarak seçilmiş ve bu sebeple bir süre hapse atılmıştır (Fârûkī, s. 315-335). Bu hareketten dolayı toplumun emniyetini ihlâl ettikleri gerekçesiyle Mevdûdî ölüm cezasına çarptırılırken diğer bazı âlimler ağır hapis cezalarıyla cezalandırılmıştır. Cemâat-i İslâmî’nin lideri sıfatıyla harekette aktif görev alan Mevdûdî’nin konuyla ilgili birçok önemli eseri bulunmaktadır.
Hint alt kıtasında hatm-i nübüvvet konusunda yapılan çalışmaları muhtevaları açısından şu gruplar altında incelemek mümkündür. A) Sadece Hatm-i Nübüvvet Konusunu İşleyen Eserler. 1. Muhammed Şefî‘, Hediyyetü’l-mehdiyyîn fî âyeti ‘ħâtemü’n-nebiyyîn’ (Diyûbend 1342/1924; Mültan 1972). İlmî üslûpla kaleme alınan eser, Arap ülkelerine yönelik olarak başlatılan Kādiyânî propagandasını tesirsiz kılmak amacıyla hazırlanmıştır. 2. a.mlf., Ħatm-i Nübüvvet (Diyûbend 1925, 1937; Karaçi 1955, 1965, 1987, 1991). Bu konuda Urduca yazılan ilk eserlerdendir. Kitabın birinci bölümünde hatm-i nübüvvetle ilgili kabul edilen 100 kadar âyetin açıklaması yapılmış, ikinci bölümde konu 210 hadise dayalı olarak ele alınmış, üçüncü bölümde sahâbe kavilleri, mezheplerin görüşleri ve diğer naklî ve aklî deliller değerlendirilmiştir. Kitabın sonunda yer alan Mesîĥ-i MevǾûd ki Pehçân adlı birinci risâlede (ayrı basım: Karaçi 1975) geleceği müjdelenen mesîhin işaret ve alâmetleri anlatılırken DaǾâvî-yi Mirzâ adlı ikinci risâle Kādiyânîliğin kurucusu Mirza Gulâm Ahmed’in kişiliğine ve iddialarına ayrılmıştır. 3. Gulâm Mürşid, Ħatm-i Nübüvvet (Urduca, baskı yeri yok, 1935). 4. Refîk Han, Nübüvvet maǾa Ek Hezâr Rupiyye İnǾâmât (baskı yeri yok, 1950). Müellif, Urduca yazdığı bu kitaptaki bilgilerin aksini ortaya koyana 1000 rupi ödül vereceğini bildirerek ilginç bir usul başlatmıştır. 5. Ebü’ş-Şefî‘ Muhammed Refîk Han Muhçir, Ħatm-i Nübüvvet (Urduca, Karaçi 1950). 6. Muhammed Gondalvî, Ħatm-i Nübüvvet (Urduca, Gucrânvâlâ 1955). 7. Abdüssettâr Niyâzî, Taķrîr der Ħatm-i Nübüvvet (Urduca, baskı yeri yok, 1957). 8. Muhammed İkbâl Lôdhi Calenderî, ǾAķīde-i Ħatm-i Nübüvvet (Sahival 1967). Urduca olan bu hacimli eserde müellif, hatm-i nübüvvet meselesi yanında konunun milletlerarası boyuttaki siyasî akislerini incelemiştir. 9. Muhammed İshak Sıddîkī, Mesǿele-i Ħatm-i Nübüvvet (Urduca, Karaçi 1970, 1975) ve Ħatm-i Nübüvvet Ǿİlm u ǾAķl ki Rôşnî meyn (Urduca, Karaçi 1974). 10. Syed Saeed Akhtar Rizvi, Muhammad is the Last Prophet (Dares-Salam 1971). 11. Ahmed Rızâ Han, Cezâǿullāhi Ǿaduvve bi-ibâǿihî ħatmi’n-nübüvve (Lahor 1974, 1988). Urduca telif edilmiş olan bu önemli çalışmanın sonuna hatm-i nübüvveti reddedenlerin durumuyla ilgili fetvalarla aynı müellifin es-Sûǿü’l-Ǿiķāb Ǿale’l-mesîĥi’l-keźźâb adlı yine Urduca olan bir risâlesi eklenmiştir. 12. Syed Anwer Ali, The Seal of Prophethood (Karachi 1975). 13. Ebü’l-A‘lâ el-Mevdûdî, Finality of Prophethood (Lahore 1975) ve Ħatm-i Nübüvvet (Urduca, 7. baskı Lahor 1991). 14. M. M. H. B. Sahib, The Prophet of Islam as the First and the Last Prophet (Islamabad 1976). 15. Muhammed İdrîs Kandehlevî, Miskü’l-ħitâm fî ħatmi’n-nübüvveti Ǿalâ seyyidi’l-enâm-Ħatmi Nübüvvet (Urduca, Lahor 1977; Diyûbend 1986). 16. Enver Şâh Keşmîrî, Ħâtemü’n-nebiyyîn (Mültan 1398). Hatm-i nübüvvet konusundaki önemli çalışmalardan biri kabul edilen bu Farsça eser, Muhammed Yûsuf Ludhyânevî tarafından Urduca’ya tercüme edilerek aslıyla birlikte yayımlanmıştır. 17. Reyhâne Firdevs, Mesǿele-i Ħatm-i Nübüvvet ka ek Teķābülî MüŧâlaǾa (Karaçi 1979). Urduca yazılan eserde Yahudiliğin, Hıristiyanlığın ve İslâm dininin hatm-i nübüvvet anlayışı mukayeseli olarak incelenmiştir. 18. Muhammed Eyyûb Dihlevî, Ħatmü’n-nübüvve (Urduca, Karaçi 1980). 19. Murtazâ Mutahharî, Ħatm-i Nübüvvet (Urduca, Pakistan 1404). 20. Hıfzurrahmân Siyûharvî, Felsefe-i Ħatm-i Nübüvvet (Urduca, Diyûbend 1986). 21. Serfirâz Han Safder, Ħatm-i Nübüvvet Ķurǿân u Sünnet ki Rôşnî meyn (Urduca, Gucranvâlâ 1407). 22. Ziyâürrahman Fârûkī, ǾAķīde-i Ħatm-i Nübüvvet aôr İslâm (Urduca, Faysalâbâd 1987). 23. Misbâhuddin, Ħâtemü’n-nebiyyîn (Ravalpindi 1988). Urduca hacimli bir eser olup konunun bütün yönleri sade bir dille ele alınmıştır. 24. Muhammed Yûsuf Ludhyânevî, ǾAķīde-i Ħatm-i Nübüvvet (Mültan 1989; İngilizce trc. K. M. Salim, Islamic Belief of Finality of Propherthood-According to the Quran, the Sunnah and Consensus of Ummah, Mültan 1990). 25. Ebü’l-Kelâm Âzâd, Meyra ǾAķīde (Urduca, Lahor 1995). 26. Sâdık Ali Zâhid, ǾAķīde-i Ħatm-i Nübüvvet aôr Fitne-i Ķādiyâniyet (Urduca, Mültan 1996). 27. Pîr Kerem Şah Ezherî, Fitne-i İnkâr-ı Ħatm-i Nübüvvet (Lahor, ts.). Urduca telif edilen bu kitap, 2-3 Nisan 1984 tarihinde düzenlenen “All Pakistan Azameti Tâcdâr-ı Hatm-i Nübüvvet Konferans”
vesilesiyle hazırlanmış olup konuyu muhtasar bir şekilde ortaya koymaktadır. 28. Ömer Achrevî, Miķyâsü’n-nübüvve (I-II, Lahor, ts.). Hatm-i nübüvvet konusu Urduca telif edilen bu eserin II. cildinde geniş biçimde ele alınmıştır. 29. Muhammed Enver Kelîm, Ħâtemü’n-nebiyyîn ki Fayśala Kün Teşrîĥ (Urduca, Lailpûr, ts.).
B) Hatm-i Nübüvvetle Birlikte Mirza Gulâm Ahmed’in Görüşlerini ve Kādiyânîliği Ele Alan Eserler. 1. Muhammed Ali Mongrîrî, Ħâtemü’n-nebiyyîn YaǾnî Kelâm-ı İlâhî meyn Ħatm-i Nübüvvet ki Şehâdet (Urduca, Mongiye 1921). 2. Alemüddin, Ĥaķīķat-ı Mirzâǿiyyet maǾa Ħatm-i Nübüvvet be Cevâbı İcrâ-i Nübüvvet (Urduca, Ravalpindi 1343/1925). 3. Muhammed İkbâl, Islam and Ahmadism (Lahore 1934, 1976, 1980). Büyük ilgi toplayan bu eserde hatm-i nübüvvet konusu ve Mirza Gulâm Ahmed’in peygamberlik iddiası ele alınıp tartışılmış, eser daha sonra Mîr Hüseynüddin tarafından Ħatm-i Nübüvvet aôr Ķādiyâniyet adıyla Urduca’ya tercüme edilmiştir (Haydarâbâd-Dekken, ts.). 4. Muhammed Nâfi‘, Mesǿele-i Ħatm-i Nübüvvet aôr Selef-i Śâliĥîn (Ceng 1952). Kādiyânîler’in yayın organı olarak Rabve’de çıkan el-Fażl gazetesinin “Hâtemü’n-nebiyyîn” özel sayısında yer alan iddiaları red için yazılmış Urduca bir eserdir. 5. Muhammed Beşîrullah Müzâhirî, Do Nebî YaǾnî Nebiyyü Śâdıķ aôr Nebiyyü Kâźib (baskı yeri yok, 1957). 6. Çôdrî Muhammed Serfirâz Han, Âftâb-ı Nübüvvet der Reddi Mirzâǿiyyet (Urduca, Cidde 1959). 7. Hâlid Mahmûd, ǾAķīdetü’l-ümme fî maǾnâ ħatmi’n-nübüvve (Lahor 1965). 8. Çôdrî Efdal-i Hak, Tekmîl-i Dîn aôr Ħatm-i Nübüvvet (Mültan 1968). Urduca olan eser Kādiyânîler’in, “Peygamberlik kapısının kapanmış olması Allah’ın rahmet kapılarının da kapanması mânasına gelmez mi?” şeklindeki sorularına cevap olarak yazılmıştır. 9. Abdülhamid Sıddıkī, Prophethood in Islam (Lahore 1968). 10. Rao Şemşîr Ali Han, ǾAķīde-i Ħatm-i Nübüvvet (Urduca, London 1972). 11. Gulâm Ahmed Pervîz, Ħatm-i Nübüvvet aôr Taĥrîk-i Aĥmediyet (Lahor 1975). Ülkesinde “hadis inkârcısı” olarak tanınan müellif, bu Urduca eserinde konuyu tatminkâr sayılabilecek şekilde ortaya koymuştur. 12. Saîd b. Vahîd, Ħatm-i Nübüvvet ka Ķurǿânî Mefhûm (Urduca, Karaçi 1976). 13. Ebü’l-Hasan Ali Nedvî, Islamic Concept of Prophethood (trc. Mohiuddin Ahmad, Lucknow 1976). 14. Ebû Kelîm Muhammed Veliyyüddin, Ħatm-i Nübüvvet aôr Ķādiyânî Vesvesey (Urduca, Haydarâbâd-Sind 1986). 15. Muhammed Osman Alverî, ǾAķīde-i Ħatm-i Nübüvvet aôr Fitne-i Ķādîyâniyet (Urduca, Karaçi 1988). 16. Ali Ekber Kādirî - Muhammed İlyâs A‘zamî, ǾAķīde-i Ħatm-i Nübüvvet aôr Mirzâ Ġulam Aĥmed Ķādiyânî (Urduca, Lahor 1988). 17. Muhammed Şevket Ali, Mesǿele-i Ħatm-i Nübüvvet Ek Ĥaķīķat (Urduca, Pakistan 1992). 18. Muhammed Tâhir Rezzâk, ŞuǾûr-i Ħatm-i Nübüvvet aôr Ķādiyâniyet Şinâsî (Mültan 1997). Halkın bilgilendirilmesi amacıyla soru-cevap şeklinde Urduca olarak hazırlanmıştır. 19. Ebü’l-Kāsım Seyf Benâresî, Mevlevî Ġulâm Aĥmed Ķādiyânî key BaǾż Cevâbât Per Ek Nažar (Benâres, ts.). Hatm-i nübüvvet konusunda Kādiyânîler’le yapılan Urduca yazılı tartışmaları içermektedir. 20. Ziyâülbuhârî Müceddidî, İtmâmü’l-ĥücce Ǿan ǾAķīdeti Ħatmi’n-nübüvve (Urduca, Peşâver, ts.). 21. Gulâm Muhammed Şûh, Ħatm-i Nübüvvet (Urduca, Lahor, ts.). 22. Lâl Hüseyin Ahter, Ħatm-i Nübüvvet aôr Büzürkân-ı Ümmet (Çinyot, ts.). Urduca olan bu eser, Kādiyânîler’in hatm-i nübüvvet konusunda Hz. Âişe, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Şah Veliyyullah, İmâm-ı Rabbânî ve Sıddık Hasan Han gibi İslâm büyüklerine nisbet ettikleri rivayetlerin yanlışlığını ortaya koymak ve yaydıkları şüpheleri ortadan kaldırmak amacıyla yazılmıştır. 23. Muslihuddin A‘zamî, Ħatm-i Nübüvvet ki Ĥaķīķat ǾAķl ü Naķl ki Kasûtî per (Benâres, ts.). Mirza Beşîrüddin Ahmed’in Ħatm-i Nübüvvet ki Ĥaķīķat (Haydarâbâd-Sind 1953) adlı kitabına cevap olarak Urduca yazılmıştır. 24. Seyyid Abdullah Azîmâbâdî, el-Ħilâfe fi’l-Ümme (baskı yeri ve tarihi yok). Münşî Kāsım Ali Kādiyânî’nin en-Nübüvve fi’l-Ümme adlı kitabına cevap olarak Urduca kaleme alınmıştır. 25. Muhammed Hanîf Nedvî, Mirzâǿiyet Neey Zâviyôn sey (Gucranvâlâ, ts.). Bölgenin önemli düşünürlerinden biri olan müellif, bu Urduca kitabın “Hatm-i Nübüvvet aôr Us key Hudûd u Itlâk” adlı bölümünde başarılı felsefî tahliller yapmakta, eserin diğer bölümleri de oldukça faydalı değerlendirmeler içermektedir. 26. Abdülkādir Âzâd, ǾAķīde-i Ħatm-i Nübüvvet ki Ĥaķīķat aôr Ķādiyâniyet ka TeǾâruf (Lahor, ts.).
C) Kādiyânîlik’le İlgili Eserlerle Genel Nitelikli Çalışmalardan Hatm-i Nübüvvet Konusuna Yer Verenler ve Aynı Konuya Özel Önem Atfeden Tefsirler. 1. Ebü’l-A‘lâ el-Mevdûdî, Towards Understanding Islâm (trc. Khurshid Ahmad, Lahore 1960, s. 31-84). 2. a.mlf., Ķādiyânî Mesǿele aôr Us key Meźhebî, Siyâsî aôr MuǾâşeretî Pehlû (Lahore 1963, 1989, 1992). Önemli bilgi ve belgeleri bir araya getiren bu Urduca hacimli kitapta hatm-i nübüvvet konusuna da geniş yer verilmiştir. Eser daha sonra Mâ hiye’l-Ķādiyâniyye adıyla Arapça’ya (trc. Halîl Ahmed el-Hâmidî, Küveyt 1969), The Qadiani Problem adıyla İngilizce’ye (Lahore, ts.) ve Kadiyanilik Nedir? adıyla Türkçe’ye (trc. Ahsen Batur, İstanbul 1975) çevirilmiştir. 3. Abdullah Mi‘mâr, Muĥammediye Pokit Book (Lahor 1971). Kādiyânîlik’le ilgili pek çok konuyu ihtiva eden Urduca bir ansiklopedidir. 4. İhsan İlâhî Zahîr, Qadiyaniyat-An Analytical Survey (Lahore 1972, 1973, 1975). Hatm-i nübüvvet konusu, eserin “The Finality of Prophethood...” adını taşıyan onuncu bölümünde ele alınmıştır. Eser el-Ķādiyâniyye adıyla Arapça’ya (baskı yeri yok, 1967; Haleb 1387; Lahor 1975, 1983), Mirzâǿiyyet aôr İslâm adıyla Urduca’ya (Lahor 1984) ve İslâm Dünyasında İngiliz Emperyalizmi: Kadıyanilik adıyla Türkçe’ye (trc. Arif Aytekin, İstanbul 1985) tercüme edilmiştir. 5. Hâlid Şebbir Ahmed, Târîħ-i Muĥâsebe-i Ķādiyâniyet (Mültan 1987). 6. Muhammed Yûsuf Bennûrî v.dğr., Mevķıfü’l-ümmeti’l-İslâmiyye mine’l-Ķādiyâniyye (Beyrut 1991). 7. Gulâm Ahmed Pervîz, MiǾrâc-ı İnsâniyet (Lahor 1993, s. 439-455). 8. Muhammed İlyâs Bernî, Ķādiyânî Meźheb ka Ǿİlmî Muĥâsebe (Lahor, ts.). Kitapta, müellifin 1920’li yıllarda başlayan Kādiyânîlik aleyhtarı mücadelesi özetlendiği gibi fazla bilinmeyen Kādiyânî neşriyatı da tanıtılmaktadır. Nübüvvet ve hatm-i nübüvvet konusu iki cilt olan eserin I. cildinde ele alınmıştır.
Bölgede hatm-i nübüvvete özel yer veren başlıca tefsirler de şunlardır: Pîr Kerem Şah Ezherî, Żiyâǿü’l-Ķurǿân (Lahor 1414/1984, IV, 66-77); Ebü’l-A‘lâ el-Mevdûdî, Tefhîmü’l-Ķurǿân (Urduca, Lahor 1991, IV, 138-169); Muhammed Ahmed, Ders-i Ķurǿân (Urduca, Karaçi 1991); Muhammed Şefî‘, MaǾârifü’l-Ķurǿân (Urduca, Karaçi 1992-1993, VII, 158-170); a.mlf., Aĥkâmü’l-Ķurǿân (Karaçi 1413); Emîn Ahsen Islâhî, Tedebbür-i Ķurǿân (Urduca, Lahor 1993, VI, 243-248); Abdülhamîd Suvâtî, MeǾâlimü’l-Ǿİrfân fî Dürûsi’l-Ķurǿân (Urduca, Gucrânvâlâ 1993, XIV, 281-286); Muhammed Ahmed Kādirî, Tefsîrü’l-Ĥasenât (Urduca, Lahor 1992-1994).
D) Hatm-i Nübüvveti Hz. Îsâ’nın Nüzûlü Bağlamında Ele Alan Eserler. 1. Enver Şah Keşmîrî, et-Taśrîĥ bimâ tevâtere fî nüzûli’l-mesîĥ (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Haleb 1965). Eser Mirza Gulâm Ahmed’in kendisini önce mesîh, ardından nebî ilân etmesi üzerine geleceği haber verilen mesîhin vasıflarını ortaya koymak, böylece iddiaları geçersiz hale getirmek için yazılmış olup bu konudaki en ciddi eserlerden biridir. 2. Muhammed İdrîs Kandehlevî, Ĥayât-ı ǾÎsâ (Lahor 1977). 3. Kamer Ahmed Osmânî, ǾAķīde-i Ħatm-i Nübüvvet aôr Mesîĥ ǾAleyhisselâm (Urduca, baskı yeri yok, 1994 [Matbûât-ı İlmî]). 4. Abdürreşîd, Ħatm-i Nübüvvet aôr Nüzûl-i ǾÎsâ ǾAleyhisselâm (Urduca, Lahor, ts.).
E) Mahkeme Zabıtları. 1. Report of the Court of Inquiry (haz. Government of the Punjab, Lahore 1954). 2. Ķādiyâniyôn key Barey meyn Vifâķī ŞerǾî ǾAdâlet ka Fayśala (Urduca trc. Muhammed Beşîr, İslâmâbâd 1985). Pakistan Federal Şeriat Mahkemesi’nin, Kādiyânîliğin İslâm dışı bir azınlık dini olduğunu ortaya koyan 1984 tarihli kararının kitap haline getirilmiş şekli olup el-Ķādiyâniyye fiǿe kâfire adıyla Arapça (trc. Muhammed Beşîr, İslâmâbâd 1992) ve Quadianis are not Muslims adıyla İngilizce (Lahore 1992) olarak da yayımlanmıştır. 3. Muhammed Ekber Han v.dğr., Muķaddime-i Mirzâǿiyye Behâvelpûr-Rôdâd-ı 1926-1935 (I-III, Urduca, Lahor 1988). Kitap, bir kadının Kādiyânîliğe girdiği için mürted olduğunu söylediği kocasından boşanma talebinde bulunması üzerine Behâvelpûr mahkemesinde 1926 yılında başlayarak on yıl kadar süren duruşmaların zabıtlarından oluşmaktadır. Bu şahsın mürted olup olmadığına karar vermeden önce bazı Ehl-i sünnet ve Kādiyânî âlimleri mahkemede dinlenmiş, bir kısmından da raporlar alınmış ve sonunda mahkeme Kādiyânîliğin hatm-i nübüvveti inkâr etmesi, Kādiyânî olmayanları kâfir sayması gibi gerekçelere dayanarak Kādiyânîliği İslâm dışı bir din olarak ilân etmiştir. Bölgenin İngiliz hâkimiyetinde olduğu yıllarda mahkemenin bu şekilde neticelenmesi Kādiyânîliğe büyük darbe indirmiştir.
F) Dergilerin Özel Sayıları. 1. İşâǾatü’s-sünne (XV/1-12, Lahor 1309). Hindistan ehl-i hadîs ekolünün on beş günde bir çıkan en eski dergisinin Kādiyânîlik ve hatm-i nübüvvete dair özel sayısıdır. 2. Belâġ (Şubat 1926). Amritsar’da yayımlanan aylık derginin “Hatm-i Nübüvvet” adlı özel sayısıdır. 3. Rıđvân (IV/29-32, Ağustos 1952). Lahor’da haftalık olarak yayımlanan derginin “Hatm-i Nübüvvet” özel sayısıdır. 4. Tercümânü’s-sünne (II/2-3, Ağustos-Eylül 1972). Karaçi’de çıkan aylık derginin “Hatm-i Nübüvvet” özel sayısıdır. 5. Âǿîn (XI/26 [1973]). Lahor’da yayımlanan derginin “Kādiyâniyet aôr Pakistan” adlı özel sayısıdır. 6. Dârü’l-Ǿulûm (LXXI/3-5, Haziran-Ağustos 1987). Hint alt kıtasının en köklü kurumlarından biri olan Dârülulûm-i Diyûbend tarafından çıkarılan derginin “Hatm-i Nübüvvet” adlı özel sayısı, esas olarak 29-31 Ekim 1986 tarihinde Diyûbend’de tertip edilen Milletlerarası Hatm-i Nübüvvet Konferansı’nda sunulan tebliğlerden oluşmaktadır. Bu özel sayı, Serfirâz Han Safder tarafından bazı ilâvelerle birlikte yeniden düzenlenip kitap halinde de yayımlanmıştır (Lahor 1993). 7. el-Hilâl (VII/8-9, Ağustos-Eylül 1988). İngiltere’nin Manchester şehrinde Urduca olarak yayımlanan dergi, “Şân-ı Hatm-i Nübüvvet” adıyla özel bir sayı neşredip Kādiyânîler’in dördüncü halifesi Mirza Tâhir Ahmed’in Ǿİrfân-ı Ħatm-i Nübüvvet adlı eserine cevap vermiştir.
G) Makaleler. Hatm-i nübüvvet Hint alt kıtasında neşredilen dergilerde sürekli tartışılan konulardan biridir. Bölgede çıkan dergilerdeki ilgili makalelerin bazıları şunlardır: 1. Gulâm Ahmed Pervîz, “Ħatm-i Nübüvvet” (Mecelle-i TulûǾ-i İslâm, III/8 [Ağustos 1940], s. 9-32; XXIII/5 [Mayıs 1970], s. 65-72; XXVII/7 [Temmuz 1974], s. 10-13). 2. Shaheer Niazi, “The Finalty of Prophethood” (Islamic Literature, XVI/11 [1970], s. 37-47). 3. Muhammed Yûsuf Ludhyânevî, “Ķādiyâniyet-Taĥrîf-i Ķurǿân” (Beyyinât, XXIV/1 [1974], s. 23-34; XXIV/2 [1974], s. 23-34; XXIV/3 [1974], s. 19-31; XXIV/4 [1974], s. 49-61; XXIV/5 [1974], s. 31-42; XXV/5 [1974], s. 42-50; XXV/6 [1974], s. 36-42). 4. “Ĥayât-ı Mesîĥ aôr Ķādiyânî” (a.e., XXXII/6 [1978], s. 38-44). 5. Saîd Sâir, “İslâm key Ħilâf Ek aôr Taĥrîk” (a.e., XLVIII/7 [1986], s. 45-52). Bunların dışında bölgedeki dergilerde yayımlanan diğer birtakım makaleler de vardır (bunun için bk. İşâriye Tercümânü’l-Ķurǿân, s. 262, 332-335; İşâriye Mecelle-i ŦulûǾ-i İslâm 1938-1990, s. 355-356, 371, 391, 437, 466, 482); Ebü’l Hasan Ali Nedvî’nin “Advent of the Last Prophet” adıyla Journal Rabetat al-Alam al-Islami’de (II/11 [1975], s. 26-50) yayımlanan makalesi bu grubun başka bir örneğidir).
XX. yüzyılda hatm-i nübüvvet konusunda İslâm dünyasının Hint alt kıtası dışında kalan bölgelerinde de çalışmalar yapılmış, çeşitli kitap ve makaleler neşredilmiştir. Ayrıca konu üzerinde bazı akademik çalışmalar da meydana getirilmiştir. Osman Abdülmün‘im Ayş, ǾAķīdetü ħatmi’n-nübüvve bi’n-nübüvveti’l-Muĥammediyye (Kahire 1972) adlı eserinde hatm-i nübüvvet konusunu ve sahte peygamberlik müessesesini XX. yüzyıldaki gelişme ve tartışmalardan bağımsız olarak ele almıştır. Ahmed b. Sa‘d b. Hamdân el-Gāmidî’nin ǾAķīdetü ħatmi’n-nübüvve fi’l-İslâm (1398/1978) ve Ahmed Mer‘î Abdülhâdî el-Ömerî’nin Ħaśâǿiśü risâleti’l-Muĥammediyye (1399/1979) adlarıyla Mekke Ümmülkurâ Üniversitesi’nde (Külliyyetü’ş-şerîa ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye), Ali b. Süleyman es-Sâlihî’nin ǾAķīdetü ħatmi’n-nübüvve ve eŝerühâ fi’l-ümmeti’l-İslâmiyye (1404/1984) adıyla Riyad Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye’de (Usûlüddîn kısmü’l-akīde ve’l-mezâhibi’l-muâsıra) hazırladıkları yüksek lisans tezlerinde hatm-i nübüvvet meselesi işlenmiştir. Konuyu önce “Finality of Prophethood in Sunnî Islâm” adlı makalesinde (Jerusalem Studies in Arabic and Islam, sy. VII [1986], s. 177-215) klasik kaynaklar bağlamında ele alan Yohanan Friedmann, daha sonra Prophecy Continuous: Aspects of Ahmedî Religious Thought and Its Medieval Background (Birkeland 1988, 1989) adlı eserinde aynı konuyu XX. yüzyıldaki tartışmaları değerlendirerek işlemiştir (s. 49-82, 147-162). Hatm-i nübüvvet meselesini Kādiyânîlik bağlamında ele alan çalışmalardan bazıları da şunlardır: Mahmûd el-Müftî, el-Mütenebbiǿü’l-Ķādiyânî (İstanbul 1975, 1986); Hasan Îsâ Abdüzzâhir, el-Ķādiyâniyyeneşǿetühâ ve te-ŧavvuruhâ (Küveyt 1980); Muhammed el-Hâfız et-Tîcânî, Reddü evhâmi’l-Ķādiyâniyye fî ķavlihî teǾâlâ ‘ve ħâtemü’n-nebiyyîn’ (Kahire 1988); Temmâm Hassân, “Ħaŧâǿü’l-Aĥmediyye fî tefsîri ķavlihî teǾâlâ ‘ve ħâtemü’n-nebiyyîn’” (trc. İbrâhim Muhammed el-Asîl, ME, XXVII/9-10 [1963], s. 1146-1151); A. M. Mohiaddin Alwaye, “Perfection of Religion and Completion of Prophethood” (a.e., XLVI/3 [1974], s. 7-8); Abdülazîz Seyf en-Nasr, “Daĥđu ebâŧîli’l-Ķādiyâniyye fi’n-nübüvve ve’l-vaĥy” (Ĥavliyyetü Külliyeti Uśûliddîn bi’l-Ķāhire, sy. 7 [1410/1990], s. 147-184).
Türkiye’de yapılan çalışmalarda hatm-i nübüvvet konusu doğrudan ele alınmayıp
ya kelâm ilmindeki nübüvvetle ya da Kādiyânîlik’le ilişkilendirilerek değerlendirilmiştir. Ethem Ruhi Fığlalı Kâdiyânîlik- Ahmediyye Mezhebi adlı doçentlik çalışmasında (İzmir 1986, s.142-167), Mustafa Sinanoğlu Kitâb-ı Mukaddes ve Kur’ân-ı Kerîm’de Nübüvvet (1995, s. 382-383), Salih Sabri Yavuz İslâm Düşüncesinde Nübüvvet (1995, s. 28-30) ve Mustafa Can Maturidi’ye Kadar Nübüvvete Karşı Çıkanlar ve Maturidi’de Nübüvvet Anlayışı (1997, s. 122-124) adlarıyla Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde yaptıkları doktora tezlerinde hatm-i nübüvvet konusuna da yer vermişlerdir.
Hatm-i nübüvvet literatürünü bir araya getiren kitap ve makaleler neşredilmiştir. Allah Vesâyâ’nın, Meclis-i Tahaffuz-i Hatm-i Nübüvvet tarafından yayımlanan Ķādiyaniyet key Ħilâf Ķalemî Cihâd ki Sergüzeşt adlı kitabıyla, Ludhyânevî’nin er-Reşîd dergisinde yayımlanan “DârülǾulûm aôr Taĥaffuž-i Ħatm-i Nübüvvet” adlı makalesi bu hususta iki önemli çalışmadır (bk. bibl.). M. A. Anees ve A. N. Athar, Guide to Sira and Hadith Literature in Western Languages adlı eserlerinde Batı dillerinde bu konuda oluşan literatürü ayrı bir başlık altında sunmuşlardır (bk. bibl.).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Sa‘d, eŧ-Ŧabaķāt, I, 104, 424; Hâkim, el-Müstedrek, II, 604; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Ķurǿân, VI, 422-426; Şâmî, Sübülü’l-hüdâ, I, 494-498, 558-559; Nûr Muhammed Gircâkî, Ħatm-i Nübüvvet ez Rûǿey Âyât-ı Ķurǿânî, Şeyhopûra 1932, s. 1-27; Ahmed Rızâ Han, Cezâǿullāhi Ǿadüvve bi-ibâǿihî ħatmi’n-nübüvve, Lahor 1974, s. 23-42; Nevşehrevî, Hindustân meyn Ehl-i Ĥadîŝ ki Ǿİlmî Ħidmât, Sahival 1391, s. 87; İşâriye Tercümânü’l-Ķurǿân (haz. Hakîm Naîmüddin Zübeyrî), Karaçi 1985, s. 262, 332-335; Munawar Ahmad Anees - Alia N. Athar, Guide to Sira and Hadith Literature in Western Languages, London-New York 1986, s. 320-337; İkbâl Ahmed Fârûkī, Teźkire-i ǾUlemâ-i Ehl-i Sünnet ve CemâǾat-i Lahor, Lahor 1987, s. 315-335; Abdülmübîn Nedvî, Ŝenâǿullāh Amritsarî, Gucrânvâlâ 1988, s. 58-60; a.mlf., “Şenâǿullāh el-Amritsarî”, el-BaǾŝü’l-İslâmî, XXXI/4, Leknev 1406, s. 78-82; Allah Vesâyâ, Ķādiyâniyet key Ħilâf Ķalemî Cihâd ki Sergüzeşt, Mültan 1990; İşâriye Mecelle-i ŦulûǾ-i İslâm 1938-1990 (haz. Hâdim Ali Câvid), Lahor 1991, s. 355-356, 371, 391, 437, 466, 482; Muhammed Şefî‘, Ħatm-i Nübüvvet, Karaçi 1991, s. 34-296; Mevdûdî, Ħatm-i Nübüvvet, Lahor 1991, s. 14-23; a.mlf., Ķādiyânî Mesǿele, Lahor 1992, s. 338-345; Muhammed Hanîf Yezdânî, Mirzâey Ķādiyân aôr ǾUlemâ-i Ehl-i Ĥadîŝ, Sahival, ts. (Mektebe-i Nezîriyye); Muhammed Yûsuf Ludhyânevî, “DârülǾulûm aôr Taĥaffuž-i Ħatm-i Nübüvvet”, er-Reşîd, IV/2-3, Lahor 1976, s. 665-717.
Khalıd Zafarullah Daudı