HATTÂB
(الخطّاب)
Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Abdirrahmân el-Hattâb er-Ruaynî (ö. 954/1547)
Mâlikî fakihi.
18 Ramazan 902 (20 Mayıs 1497) tarihinde Mekke’de doğdu. Endülüs’ten Mağrib’e göç eden bir aileye mensup olan babası Hattâb el-Kebîr 877’de (1472) Mekke’ye yerleşmişti. Hattâb Kur’an’ı ezberledikten sonra bir ilim adamı olan babasından, İzzeddin İbn Fehd, Ahmed b. Mûsâ b. Abdülgaffâr ve Ebü’l-Feth Burhâneddin İbrâhim b. Ali b. Ahmed el-Kalkaşendî gibi âlimlerden ders aldı. Mısır, Hicaz ve Trablus’a çeşitli seyahatler yaptı. Tefsir, hadis, fıkıh, usul, tasavvuf, sarf ve nahiv ilimlerinde derin bilgi sahibi olan ve Hicaz Mâlikî imamlarının sonuncusu kabul edilen Hattâb, yaşadığı dönemde İslâm dünyasının yetiştirdiği en önemli simalar arasına girdi. Aralarında oğlu Yahyâ el-Hattâb, Abdurrahman b. Hâc Ahmed et-Tâcûrî, Muhammed el-Mekkî ve Muhammed el-Kaysî gibi önemli âlimlerin bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. Trablus’a yerleşen Hattâb 9 Rebîülâhir 954 (29 Mayıs 1547) tarihinde burada vefat etti.
Eserleri. 1. Mevâhibü’l-celîl li-şerĥi Muħtaśarı Ħalîl. Halîl b. İshak el-Cündî’nin Mâlikî fıkhının önemli kaynaklarından olan el-Muħtaśar’ının şerhidir. Çok veciz ve kısa olduğu için birçok şerhe konu olan bu eserin en önemli şerhlerinden biri Hattâb’ın kitabı kabul edilir. Eserin müsveddeleri Hattâb’ın oğlu Yahyâ tarafından dört büyük cilt halinde tertip edilmiştir. İmam Mâlik’in hayatının anlatıldığı bir mukaddime ile başlayan eser altı cilt halinde yayımlanmıştır (Kahire 1328-1329, 1331). 2. Taĥrîrü’l-kelâm fî mesâǿili’l-iltizâm. İltizam* hakkında yazılmış ilk eserlerden biridir. Mâlikîler’in temel kaynaklarına dayanılarak hazırlanan kitap bir mukaddime, dört bölüm ve bir hâtimeden meydana gelmektedir. Müellif eserin mukaddimesinde Mâlikî fıkıh kitaplarında iltizamla ilgili müstakil bir bölüm bulunmadığını, temel kaynaklarda dağınık halde bulunan meseleleri toplayarak hükümlerini açıkladığını belirtmektedir. 1305’te (1888) Fas’ta basılan eser, daha sonra Abdüsselâm Muhammed eş-Şerîf tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (Beyrut 1404/1984). 3. Ķurretü’l-Ǿayn şerĥu Varaķāti İmâmi’l-Ĥaremeyn. İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin fıkıh usulüne dair eserinin şerhi olup Muhammed b. Hüseyin et-Tûnisî’nin Ĥâşiye Ǿalâ Ķurreti’l-Ǿayn’ı ile birlikte basılmıştır (Tunus 1299, 1310-1312). 4. Mütemmimetü’l-Âcurrûmiyye fî Ǿilmi’l-ǾArabiyye. İbn Âcurrûm’un nahivle ilgili eserinin bir nevi şerhidir. Müellif bu kitabını, el-Âcurrûmiyye’nin muhtevasını tamamlayıcı mahiyette ve nahiv ilmine bir giriş olarak hazırladığını belirtmektedir. Mütemmimâtü Âcurrûmiyye, Afîfüddin Abdullah b. Ahmed el-Fâkihî’nin el-Fevâkihü’l-ceniyye (Kahire 1298, 1302, 1304, 1306, 1309) ve Muhammed b. Ahmed el-Ehdel’in el-Kevâkibü’d-dürriyye (Kahire 1302; Bulak 1312; Beyrut 1410/1990) adlarıyla bu esere yazdıkları şerhlerle birlikte basılmıştır.
5. Taĥrîrü’l-maķāle fî şerĥi Nežâǿiri’r-Risâle. İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin Mâlikî fıkhına dair er-Risâle’si üzerine Ebû Abdullah İbn Gāzî’nin hazırladığı Nežâǿirü’r-Risâle (Nažmu müşkilâti’r-Risâle, bk. Brockelmann, GAL, I, 188; Suppl., I, 302) adlı manzum eserin şerhi olup 943 (1537) yılında tamamlanmıştır. Eser Ahmed Sahnûn tarafından neşredilmiştir (Rabat 1988). 6. Hidâyetü’s-sâliki’l-muĥtâc li-beyâni fiǾli’l-muǾtemir ve’l-ĥâc. İskenderiye’de el-Mektebetü’l-belediyye’de bir nüshası bulunmaktadır (Fıkhü’l-Mâlikî, nr. 16). Brockelmann, İrşâdü’s-sâliki’l-muĥtâc ilâ beyâni’l-muǾtemir ve’l-ĥâc adlı bir eseri hem Hattâb’a hem de oğlu Yahyâ’ya nisbetle iki yerde zikretmektedir (GAL, II, 508; Suppl., II, 537). 7. Risâle fî maǾrifeti istiħrâci evķāti’ś-śalât. Namaz vakitlerinin herhangi bir alet kullanılmadan tesbit edilmesiyle ilgili bir eserdir. Bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı olan risâle (Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2145/3), astronomi ve ilimler tarihi alanlarında önemli bir kaynak olup bir mukaddime, on bölüm ve bir hâtimeden meydana gelmektedir. 8. Tefrîĥu’l-ķulûb bi’l-ħiśâli’l-mükeffire limâ teķaddeme ve mâ teǿaħħara mine’ź-źünûb. 945 (1538) yılında kaleme alınan eser bazı kaynaklarda (Karâfî, s. 230; Îżâĥu’l-meknûn, I, 301) Tefrîcü’l-ķulûb şeklinde de geçmektedir (yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 508; Suppl., II, 526). Hattâb’ın bunlardan başka birçok eseri bulunduğu kaynaklarda zikredilmektedir (eserlerinin oğlu Yahyâ tarafından hazırlanan bir listesi için bk. Karâfî, s. 230-231).
BİBLİYOGRAFYA:
Hattâb, Taĥrîrü’l-kelâm fî mesâǿili’l-iltizâm (nşr. Abdüsselâm M. eş-Şerîf), Beyrut 1404/1984, neşredenin mukaddimesi, s. 7-55; Bedreddin el-Karâfî, Tevşîĥu’d-Dîbâc (nşr. Ahmed eş-Şüteyvî), Beyrut 1403/1983, s. 229-231; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Neylü’l-ibtihâc (ed-Dîbâcü’l-müzheb içinde), Kahire 1329-30, s. 337-338; Keşfü’ž-žunûn, II, 1628; Serkîs, MuǾcem, I, 496, 779-780; II, 1432, 1630, 1814-1815; Brockelmann, GAL, I, 188; II, 102, 508; Suppl., I, 302; II, 526, 537; Îżâĥu’l-meknûn, I, 183, 233, 234, 301, 304; II, 121, 223, 252, 256, 720; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 242; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 286; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 230-231; Ali Mustafa el-Mesarrâtî, AǾlâm min Ŧarâblus, Trablus 1392/1972, s. 140-146; Muhammed b. Hasan el-Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî fî târîħi’l-fıķhi’l-İslâmî, Medine 1397/1977, II, 270; Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baĥŝi’l-Ǿilmî, Cidde 1403/1983, s. 350-351; MaǾa’l-mektebe, s. 362-363; Muhammed el-Habîb el-Hîle, et-Târîħ ve’l-müǿerriħûn bi-Mekke, London 1994, s. 194-195; Muhammed Mahlûf, Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye, Beyrut, ts. (Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî), I, 269-270.
Ferhat Koca