HAYÂTÜ’l-HAYEVÂN

(حياة الحيوان)

Demîrî’nin (ö. 808/1405) hayvanlar ansiklopedisi mahiyetindeki eseri.

Demîrî’yi Doğu’da ve Batı’da büyük bir şöhrete kavuşturan Ĥayâtü’l-ĥayevân’ın “kübrâ” (büyük), “vustâ” (orta) ve “suğrâ” (küçük) olmak üzere üç ayrı şekli vardır. Diğerlerine göre parazoolojik bir nitelik taşıyan kübrâ daha çok tarihe ve rüya tabirlerine yer verir ve zooloji kitabından çok bir folklor derlemesi görünümündedir. Demîrî, 773 yılı Recebinde (Ocak 1372) otuz bir yaşında iken bitirdiği eserin önsözünde, bu kitabını kültürlü kimseler arasında rastlanan hayvanlarla ilgili bazı yanlış bilgileri düzeltmek amacıyla kaleme aldığını söyler; nitekim Taşköprizâde de onu “muhâdarât” türündeki çalışmalar arasında tanıtmıştır. Müellif hayvanlara dair bilgilerle birlikte edebî bilgiler de vermekte ve bu arada sık sık istitratlar yapmaktadır. Bunların en ünlüsü, eserin 1/13’ünü teşkil eden (72 sayfa) ve otuz beş kaynaktan derlenen halifeler tarihiyle ilgili olanıdır. Kitapta yer alan toplam 1069 madde hayvan adlarına göre alfabetik olarak sıralanmış, ancak hayvanlar kralı aslan (esed) en başa konulmuştur. Ne var ki eserde bazı mitolojik hayvanlara da yer verilmiş olması müellif için bir kusur sayılmaktadır. Kuşlara ayrılan 319 madde genellikle uzun olup içlerinde büyük bir risâle kadar olanları da vardır.

Eserde her hayvan hakkında şu sıraya göre bilgi verilmiştir: 1. Câhiz, İsmâil b. Hammâd el-Cevherî ve İbn Sîde’de olduğu gibi ismin filolojik açıklaması; 2. Aristo ve Câhiz’in eserlerinden faydalanılarak hayvanın alışkanlıklarına göre tanıtımı; 3. Kütüb-i Sitte’de ve diğer kaynaklardaki o hayvanla ilgili hadisler; 4. Dört mezhebe göre etinin helâl olup olmadığı ve helâl ise hangi kısımlarının yenilebileceği hakkında fıkhî hükümler; 5. Başta Ahmed b. Muhammed el-Meydânî’nin MecmaǾu’l-emŝâl’inden nakledilenler olmak üzere bu hayvanla ilgili atasözleri; 6. Aristo, Câhiz, Huneyn b. İshak, Ubeydullah b. Cibrâîl, İbn Sînâ, İbn Zühr ve Zekeriyyâ el-Kazvînî gibi âlimlerden nakledilen hayvanın çeşitli organlarının fizyolojik ve tıbbî özellikleri, salgı ve dışkılarıyla ilgili bilgiler; 7. Rüya tabirindeki yeri. Müellif, yalnız önemli kabul ettiği hayvanlar hakkında bu plana göre bilgi vermiş, diğerlerinde özellikle altıncı ve yedinci maddeleri daha kısa tutmuştur.

Demîrî eserini hazırlarken 560 kitapla 199 divandan istifade ettiğini söylemektedir. Joseph de Somogyi’nin yaptığı incelemeye göre müellifin faydalandığı kaynakların sayısı 895’i bulmaktadır (JA, CCXIII [1928], s. 5-128); Sarton ise bu rakamı 807 olarak verir (Introduction, III/2, s. 1640). Bütünüyle Arapça kaynaklardan faydalanılarak yazılan eserde yer alan Hermes, Abderalı Demokritos, Hipokrat, Eflâtun, Aristo, Galen ve Artemidoros gibi eski Yunan hakîmlerinin görüşleri, tercümeler döneminde Arapça’ya kazandırılmış eserlerden yapılan nakillere dayanmaktadır. Kitabın en uzun tartışması kazla (ivez) ilgili maddede bulunmaktadır. Kâtib Çelebi, Demîrî’nin Câhiz kadar hayvanat ilminin ehli olmadığını ve daha çok dinî ilimlerde başarı gösterdiğini, dolayısıyla amacının yalnızca bu konuda değişik üslûpta bir eser kaleme almak ve anlamı belirsiz isimleri açıklamak olduğunu belirtmektedir.

Ĥayâtü’l-ĥayevân birçok defa ihtisar ve tercüme edilmiş, ayrıca üzerinde çeşitli araştırma ve incelemeler yapılmıştır. A) Muhtasarları. 1. Muhammed b. Ebû Bekir el-Mahzûmî ed-Demâmînî (ö. 827/1424) tarafından ǾAynü’l-ĥayât adıyla yapılan ihtisar. Demîrî’nin talebesi olan İbnü’d-Demâmînî, bu muhtasarını 823 (1420) yılında Hindistan’ın Pencap eyaletindeki Nehrevâle şehrinde tamamlamıştır. Kitabı bizzat Demîrî’den dinleyen müellif bu ihtisarında eserin aslî telif tarzına dokunmamış, fakat istitratları, felsefî ve dinî görüşleri, şiirlerden alınan şevâhidi ve hikâyeleri çıkararak doğrudan hayvanlar hakkında verilen bilgileri yeniden düzenlemiştir. Hint hükümdarlarından Emîr Ahmed Şah b. Muzaffer Şah’a sunulan eserin bir nüshası Rabat’ta el-Hizânetü’l-melekiyye’de (Fihrisü’l-Ħizâneti’l-melekiyye, II, 23) bulunmaktadır (ayrıca bk. Brockelmann, GAL, II, 172; Suppl., II, 171). 2. Takıyyüddin el-Fâsî’nin 822 (1419) yılında yaptığı ihtisar.


3. Cemâleddin Muhammed b. Ali b. Muhammed eş-Şeybî el-Mekkî tarafından yapılan ihtisar. 4. İbn Kādî Şühbe diye tanınan Ebü’l-Fazl Bedreddin Muhammed b. Ebû Bekir’in yaptığı ihtisar. Bir nüshası Bodleian Kütüphanesi’ndedir (GAL, II, 37). 5. Muhammed b. Abdülkerîm es-Safedî tarafından el-Mülteķaŧ min ǾAcâǿibi’l-maħlûķāt ve Ĥayâti’l-ĥayevân adıyla yapılan ihtisar (bu ihtisarlar için bk. Azîz Ali el-İzzî, XIV/4, s. 143). 6. Celâleddin es-Süyûtî’nin 901 (1496) yılında Dîvânü’l-Ĥayevân ve Źeylü’l-Ĥayevân adlarıyla iki cilt halinde yaptığı ihtisar. Birinci kısmın Brockelmann tarafından zikredilen nüshalarına (GAL, II, 172; Suppl., II, 171) ilâveten 902 (1496) tarihli bir nüshası Rabat’ta el-Hizânetü’l-melekiyye’de (Fihrisü’l-Ħizâneti’l-melekiyye, II, 226), bir başka nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Fâtih, nr. 4170) bulunmaktadır; bu kısım Latince’ye de çevrilmiştir (aş. bk.). 7. Ömer b. Yûnus b. Ömer el-Hanefî tarafından Muħtaśaru Ĥayâti’l-ĥayevân adıyla yapılan ihtisar. Bir nüshası Harem-i şerif (Azîz Ali el-İzzî, XIV/4, s. 144), Âynü’l-ĥayât adını taşıyan bir nüshası da Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmed, nr. 2409) kütüphanelerinde bulunmaktadır. Bu eser, adı bilinmeyen bir kişi tarafından 975’te (1567) Menâfi-i Hayevânât adıyla Türkçe’ye çevrilerek II. Selim’e sunulmuştur (Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 367). 8. Ali el-Kārî’nin 1003’te (1595) Mekke’de Behcetü’l-insân ve mühcetü’l-Ĥayevân adıyla yaptığı ihtisarın bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Esad Efendi, nr. 2899). 9. Muhammed b. Abdülkādir b. Muhammed ed-Demîrî tarafından 1063 (1653) yılında Ĥâvi’l-ĥisân min Ĥayâti’l-ĥayevân adıyla yapılan ihtisar. Çeşitli kütüphanelerde nüshaları vardır (Brockelmann, GAL, II, 172; Azîz Ali el-İzzî, XIV/4, s. 144). 10. Muhammed el-Hâzık’ın, Ĥayâtü’l-ĥayevân’ın Sabîh baskısından (Kahire 1353) el-Muħtâr min Ĥayâti’l-ĥayevâni’l-kübrâ adıyla yaptığı ihtisar (Kahire 1958). Bunlardan başka Taşköprizâde Ahmed Efendi eserin Ħavâśśü’l-ĥayevân adlı bir muhtasarını gördüğünü söylemektedir (Miftâĥu’s-saǾâde, I, 331).

B) Hayâtü’l-hayevân’ın ve Muhtasarlarının Tercümeleri. 1. Muhammed b. Süleyman’ın 800 (1398) yılında yaptığı muhtemelen ilk ve ilâveli Türkçe tercüme (TSMK, Revan Köşkü, nr. 1664). 2. Hakîm Şah el-Kazvînî tarafından yapılarak Sultan I. Selim’e sunulan ilâveli Farsça tercüme (Keşfü’ž-žunûn, I, 696-697). 3. Muhammed Takī et-Tebrîzî’nin Şah II. Abbas’ın emriyle Ħavâśśü’l-Ĥayevân adıyla yaptığı Farsça tercüme. 4. İdrîs-i Bitlîsî tarafından I. Selim’in emriyle Ħavâśśü’l-ĥayevân (Terceme-i Ĥayâtü’l-ĥayevân) adıyla yapılan Farsça tercüme (TSMK, Revan Köşkü, nr. 1665). 5. Süyûtî’nin Dîvânü’l-Ĥayevân adlı muhtasarının I. cildini Abraham Ecchellensis Latince’ye çevirmiş ve Fransız Samuel Bochart tarafından baskıya hazırlanan tercüme 1647’de Paris’te basılmıştır. Bochart bu tercümenin büyük bir kısmını, 1663’te Londra’da iki cilt halinde yayımlanan Kitâb-ı Mukaddes’te adları geçen hayvanlara dair Hierozoicon adlı eserine ilâve etmiştir. 6. Silvestre de Sacy, kitaptan yaptığı seçmeleri tercüme ederek 1787’de Strasbourg’da yayımladığı Oppianos II’nin Fransızca baskısına ek olarak çıkarmıştır. 7. A. Perron deve, sığır, koyun ve fillerle ilgili yaptığı seçmeleri notlarla birlikte neşretmiştir: Le Nācérī, La perfection des deux arts on traité complet d’hippologie et d’hippiatrie arabes (I-III, Paris 1852-1860; III, 1860, s. 425-473). 8. Arapça metnin 1285 (1868) İran baskısından yapılan ve bugün Bibliothèque de’l-Arsenal’de bulunan Farsça tercüme (Azîz Ali el-İzzî, XIV/4, s. 145). 9. Aynı baskıdan Pétis de la Croix’nın yaptığı Fransızca tercüme (a.g.e., a.y.). 10. Abdülhalîm b. Ali b. Süleyman b. Abdürreşîd el-Kırîmî’nin yaptığı Türkçe tercüme. Bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Tal‘at, Târîh-i Tabîî-Türkî, nr. 776) kayıtlıdır (Mübeşşir et-Tırâzî, I, 197). 11. Abdurrahman b. İbrâhim es-Sivâsî tarafından yapılan Türkçe tercüme (I-II, İstanbul 1272; bk. Özege, IV, 1817). 12. A. S. G. Jayakar’ın iki ciltlik İngilizce çevirisi (London-Bombay 1906-1908). I. cilt önsöz, İngilizce ve Arapça indeksler ihtiva eder. II. cildin ancak birinci kısmı yayımlanabildiği için indeks yoktur. Editörün ölümüyle eser yarım kalmış, ancak “ebü’l-firâs”a (aslan) kadar olan ve kitabın 3/4’ünü teşkil eden kısmı yayımlanabilmiştir.

C) Hayâtü’l-hayevân’la İlgili Araştırmalar. 1. A. Perron eserin deve, sığır, koyun ve fillerle ilgili kısımlarından yaptığı seçmeleri, 1852-1860’ta Paris’te neşrettiği İbnü’l-Münzir el-Baytâr’ın eseri Kâmilü’ś-śınâǾateyn ile ilgili araştırmasına ilâve etmiştir (yk. bk.). 2. Lucien Leclerc, 1876’da Paris’te yayımladığı


Histoire de la medicine arabe adlı kitabının II. cildinde eserle ilgili tenkitli bir araştırmaya yer vermiştir (s. 278-279). 3. Macar şarkiyatçısı Sándor Kégi yaptığı bir incelemeyi Budapeşte’de yayımlamıştır (1889). 4. Eserle ilgili en değerli çalışmalardan biri, İngilizce çevirinin sahibi A. S. G. Jayakar tarafından I. ciltteki mukaddimede kaleme alınmıştır (yk. bk.). 5. J. Stephenson, 1928’de neşrettiği Hamdullah el-Müstevfî’nin Nüzhetü’l-ķulûb’ü dolayısıyla Ĥayâtü’l-ĥayevân’da hayvanlarla ilgili bilgiler üzerinde de durmuştur (Sarton, III/2, s. 1641). 6. Bodenheimer haşerelere dair yaptığı seçmeleri 1928’de yayımlamıştır (a.g.e., a.y.). 7. H. A. Winkler, Ĥayâtü’l-ĥayevân’da domuzla ilgili bir araştırma neşretmiştir: “Eine Zusammenstellung christlicher Geschichten im Artikel über das Schwein in Damīrī’s Tierbuch” (Isl., XVIII/3-4, s. 285-293). 8. Joseph de Somogyi, 1928-1960 yılları arasında Ĥayâtü’l-ĥayevân üzerine aşağıdaki konularda bir dizi araştırma yayımlamıştır: a) “Index des sources de la Ĥayāt al-Ĥayawān de ad-Damīrī” (JA, CCXIII [1928], s. 5-128); b) “Die Chalifengeschichte in Damīrī’s Hajāt al-Ĥajawān” (Isl., XVIII/1-2, s. 154-158; BSOAS, VIII, 143-155); c) “The Interpretation of dreams in Damīrī” (JRAS [1940], s. 1-20); d) “Biblical figures in ad-Damīrī’s Ĥayāt al-Ĥayawān” (bu makale, Dr. E. Mahler için 1937’de Budapeşte’de neşredilen armağan kitabında [Dissertation in Honorem E. Mahler] çıkmıştır); e) “Chess and Backgammon in Ad-Damīrī’s Ĥayāt al-Ĥayawān” (Etudes orientales à la mémoire de Paul P. Hirschler [1950], s. 101-110); f) “Ad-Damīrī’s Ĥayāt al-ĥayawān, An Arabic Zoological lexion” (Osiris, IX [1950], s. 33-34); g) “Medicine in ad-Damiri’s-Ĥayāt al-ĥayawān” (JSS, II [1957], s. 62-91); h) “Magic in ad-Damiri’s-Ĥayāt Al-Ĥayawān” (JSS, III [1958], s. 265-287); i) “al-Jāhiz and ad-Damīrī” (Annual of the Leeds University Oriental Society [1958-1959], I, 55-60); j) Die Stellung ad-Damīrī’s in der arabischen literatur” (WZKM, LVI [1960], s. 192-206). 9. Celîl Ebü’l-Hub, Ĥayâtü’l-ĥayevân hakkında dört araştırma hazırlayıp bunları 1967-1983 yılları arasında Bağdat’ta neşretmiştir: a) “Ǿİlmü’l-ĥayevân Ǿinde’l-müslimîn ve’l-ǾArab: Ĥayâtü’l-ĥayevân el-kübrâ li’d-Demîrî” (el-Aķlâm, IV/4, 1967); b) “eŝ-Şüdiyyüyât fî Kitâbi Ĥayâti’l-ĥayevân el-kübrâ li’d-Demîrî” (MMİIr., XVIII [1969], s. 225-241); c) “el-Berrümâǿiyyât ve’z-zevâhif fî Kitâbi Ĥayâti’l-ĥayevân el-kübrâ li’d-Demîrî” (a.e., XX [1970], s. 162-185); d) “el-Esmâk fî Kitâbi Ĥayâti’l-ĥayevân el-kübrâ li’d-Demîrî” (a.e., XXXIV/4 [1983], s. 270-295).

Ĥayâtü’l-ĥayevân kübrâ şekli esas alınarak birçok defa basılmıştır. İlk baskısı, Hidiv Said Paşa’nın isteği üzerine Muhammed Kattâ‘ el-Adevî’nin gayretiyle 1275’te (1858) Mısır’da Bulak Matbaası’nda iki cilt olarak yapılmıştır; bu baskı sonrakilerden daha sağlıklıdır. İkinci baskı, Muhammed es-Sabbâğ tarafından 1284’te (1867) yine aynı matbaada gerçekleştirilmiş, bunu 1285’te (1868) İran’da yapılan üçüncü baskı takip etmiştir; son devirde yapılan Farsça, Fransızca ve İngilizce tercümeler bu resimli Arapça neşre dayanmaktadır. Kitabın daha sonra da çeşitli baskıları gerçekleştirilmiştir (Bulak 1292; Kahire 1305, kenarında ilk defa Kazvînî’nin ǾAcâǿibü’l-maħlûķāt’ı olduğu halde; Kahire 1311, 1315, 1319, 1330, 1353; 1398/1978, sonunda Kazvînî’nin ǾAcâǿibü’l-maħlûķāt’ı ile birlikte).

BİBLİYOGRAFYA:

Taşköprizâde, Miftâĥu’s-saǾâde, I, 331; Keşfü’ž-žunûn, I, 386, 619, 696-697; II, 1004, 1190, 1537, 1538, 1741, 1875; Brockelmann, GAL, II, 37, 172-173; Suppl., II, 170-171; Sarton, Introduction, III/2, s. 1639-1641, 1867; Özege, Katalog, IV, 1817; Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim (Kazancıgil), s. 30; Fihrisü’l-Ħizâneti’l-Melekiyye, Rabat 1980, II, 23, 226; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VII, 118; Mübeşşir et-Tırâzî, Fihrisü’l-maħŧûŧâti’t-Türkiyyeti’l-ǾOŝmâniyye: 1870-1980, Kahire 1987, I, 197; Joseph de Somgyi, “Index des sources de la Ĥayāt al-Ĥayawān de ad-Damīrī”, JA, CCXIII (1928), s. 5-128; a.mlf., “ad-Damīrī’s Ĥayāt al-Ĥayawān. An Zoological Lexicon”, Osiris, IX, Bruges 1950, s. 33 vd.; a.mlf., “al-Jāhiz and ad-Damīrī”, Annual of the Leeds University Oriental Society, I, Leiden 1958-59, s. 55-60; a.mlf., “Die stellung ad-Damīrī’s in der arabischen literatur”, WZKM (1960), s. 192-206; Celîl Ebü’l-Hub, “eş-Şüdiyyüyât fî Kitâbi Ĥayâti’l-ĥayevân el-kübrâ li’d-Demîrî”, MMİIr., XVIII (1969), s. 225-241; Azîz Ali el-İzzî, “ed-Demîrî ve kitâbüh Ĥayâtü’l-ĥayevân”, el-Mevrid, XIV/4, Bağdad 1985, s. 139-152; M. V. McDonald, “Animal-Books as a Genre in Arabic Literatür”, Britisch Society for Middle Eastern Studies Bulletin, XV/1-2, London 1988, s. 3, 7-10; M. Reşâd et-Tûbâ, “Ĥayâtü’l-ĥayevân el-kübrâ”, Tİ, III, 776-783.

Cevat izgi