HAYREDDİN, Mimar

Mostar Köprüsü’nü yapan Osmanlı mimarı.

Hayatı ve eserlerine dair yeterli bilgi bulunmayan Mimar Hayreddin, XV. yüzyıl sonları ve XVI. yüzyıl başlarında yaşayan aynı addaki mimardan ayrı olup Mimar Sinan’ın yetiştirdiği mimarlar arasında yer aldığı anlaşılmaktadır.

974 (1566-67) yılına doğru inşa edilen ve Bosna’da son yıllardaki iç savaş sırasında top ateşiyle tamamen yıkılan ünlü Mostar Köprüsü tarihin her döneminde hayranlık uyandırmıştır. Hersek Beyi Hüseyin Paşa’nın kapı kethüdâsı Dâvud eliyle Hassa Başmimarı Koca Sinan’a gönderilen 9 Şevval 975 (7 Nisan 1568) tarihli bir hükümle, Bosna’nın batı kıyısında inşası tasarlanan kale yapımı için bir mimar gönderilmesi istenmiştir. Ahmed Refik Altınay tarafından yayımlanan bu belgede Mimar Hayreddin’in bu iş için uygun görüldüğü bildirilir: “Mimarbaşına hüküm ki, Hersek Beyi Hüseyin südde-i saâdetime mektup gönderip Megarşka (Dalmaçya’da Split-Spalato güneyinde Makarska) İskelesi’nde bina olunmak ferman olunan kale binası için mimar lâzım olup ve bundan akdem Mostar Köprüsü’nü bina eden Hayreddin için bina ilminde mehareti olup kal‘a-i mezbûr binasına tayin olunup gönderilmesini arzeylemeğin buyurdum ki, vüsul buldukta mezkûr Hayreddin’i kal‘a-i mezbûre binası için mimar tayin eyleyip muaccelen gönderesin ki varıp müşârünileyh vecih ve münasip gördüğü üzere kale binasına mübâşeret edip itmâmı maslahat eyleyeHersek Beyi Hüseyin Paşa’nın kapı kethüdâsı Dâvud’a verildi, fî 9 Şevval 975”.

Bina ilminde mahareti olduğunu Mostar Köprüsü’nün yapımında göstermiş olan Mimar Hayreddin’in bu kalenin yapımıyla görevlendirilmesine ait bu belgeden başka onun hakkında bilgi elde edinilememiştir. Ayrıca bu belge, Mostar Köprüsü’nün Mimar Sinan’ın yapısı olduğuna dair (Evliya Çelebi, VI, 482) eskiden beri sürüp gelen söylentiyi de yalanlar.

Daha başka belgelerde bir Mimar Hayreddin adıyla karşılaşılırsa da bunun Mostar Köprüsü’nü yapanla aynı kişi olup olmadığı kesin olarak bilinmemektedir. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi’ndeki bir belgeye göre (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Kılavuzu, I, 48 [nr. D 5991]), Ankara yakınındaki Ayaş’ta Kızlarağası Hamamı’nın tamiri ve bununla ilgili yapılacak ödemelerin keşfi bir Mimar Hayreddin tarafından gerçekleştirilmiştir. Ahmed Refik’in yayımladığı başka bir belgede ise İstanbul’da Seyyid Ömer mahallesindeki bir kilisenin eski olup olmadığı hususundaki bir anlaşmazlıkta düşüncesine başvurulan “mîrî mimarlardan” Pîr Hayreddin’in adı geçer. Bu belge, İstanbul kadısına ve Hassa başmimarına yazılmış olup


24 Rebîülevvel 972 (30 Ekim 1564) tarihini taşımaktadır (Mimar Sinan, s. 45-46, nr. 4). Nihayet İstanbul’da Samatya semtindeki Ermeni reâyâsına ait Sulumanastır denilen kilise ve dinî tesisin onarım hesapları Hassa Başmimarı Sinan ile bir Mimar Hayreddin tarafından beraberce incelenmiştir (Orgun, VIII [1938], s. 336). Bu kayıt da 971 (1563-64) tarihlidir. Bosna-Hersek’te köprü ile kalenin yapımı 975 (1568) tarihi etrafında olduğuna göre bunları inşa eden Hayreddin ile, 971 (1563-64) ve 972 (1564-65) yıllarında İstanbul’daki bazı yapılar hakkında keşif raporları hazırlayan Mimar Hayreddin’in aynı kişi olması ihtimali oldukça kuvvetlidir. Mostar Köprüsü gibi hem mimarlık hem de mühendislik şaheseri olan bir yapı meydana getiren Hayreddin’in başarılarını başka eserlerde de göstermiş olması beklenir.

BİBLİYOGRAFYA:

Evliya Çelebi, Seyahatnâme, VI, 482; Ahmed Refik [Altınay], Mimar Sinan: 895-996, İstanbul 1931, s. 5 (nr. 3), s. 45-46 (nr. 4); a.mlf., Türk Mimarları, İstanbul 1937, s. 75-76; Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Kılavuzu, İstanbul 1938, I, 48 (nr. D 5991); R. Anhegger, “Mostar Köprüsü ve Mimar Hayrettin”, IV. TTK Bildiriler (1952), s. 312-317; a.mlf., “Die Römerbrücke von Mostar, Ein Beitrag zur Geschichte und Organisation des Bauwesens im Osmanischen Reich”, Oriens, VII/1 (1954), s. 87-107; a.mlf., “Mostar Köprüsü, Osmanlı Devleti’nde İnşaat İşlerinin Tarihi”, TT, sy. 131 (1994), s. 283-294; L. A. Mayer, Islamic Architects and Their Works, Genève 1956, s. 81; Cevdet Çulpan, Türk Taş Köprüleri, Ankara 1975, s. 158-163; Zarif Orgun, “Hassa Mimarları”, Arkitekt, VIII, İstanbul 1938, s. 336.

Semavi Eyice