HAYRPÛR
(خيربور)
Pakistan’da bir şehir ve 1783-1956 yılları arasında bu çevrede hâkim olan küçük bir emirlik.
Hayrpûr, halen Pakistan’ın güneydoğusundaki Sind eyaletinde Sukkur iline bağlı önemli bir ilçe merkezidir. İndus nehrinin sol kıyısında kurulmuş olup doğusunda Büyük Hint çölü (Thar), kuzeydoğusunda Çölistan bulunmaktadır. Bölgede göze çarpan küçük tepelerin çoğu kumullardan ve kireç taşlarından oluşmuştur. Düzlükler genelde çalılıklarla kaplıdır ve bütün Sind’de görüldüğü gibi
Mîr Vâh Kanalı’na rağmen İndus’un taşkınları ile sular altında kalıp ardından bataklığa dönüşmektedir. Ovanın yüzölçümü 15.587 km2’dir.
Hayrpûr, Sind ile Pencap’a giden önemli kara ve demiryolları üzerinde bulunduğundan hareketli bir yerleşim merkezidir ve nüfusu gün geçtikçe artmaktadır; 1891’de 7225 olan nüfus son sayımda (1981) 62.000 kişiyi aşmıştır. Ahalisinin çoğunluğu Belûç asıllıdır. Pakistan Devleti’nin kurulmasından sonra Hindistan’dan göçeden müslümanların bir kısmı da buraya yerleşmiştir. Başlıca geçim kaynağı tarım ve sanayidir. İndus sistemine bağlı kanallar vasıtasıyla sulanan topraklarında buğday, darı, pirinç, pamuk, yağlı tohum bitkileri, hardal, nohut ve tütün ziraati yapılır. El sanatları da gelişmiş durumdadır; dokumacılık, dericilik ve halıcılık başlıca iş kollarındandır. Thar ve Çölistan bölgelerinde ise sodyum karbonat (soda) yatakları bulunmaktadır. Hayrpûr’daki emîr sarayları hâlâ eski ihtişamını korumaktadır. Bahçe mimarisinin en güzel örneklerinden sayılan parkları halkın gezinti yeridir. Yazma eserlerin muhafaza edildiği önemli bir kütüphanesi vardır. Haydarâbâd Sind Üniversitesi’ne bağlı fakültelerde çeşitli dallarda öğretim yapılmaktadır.
Pakistan’da Hayrpûr adını taşıyan başka yerleşim merkezleri de vardır. Yöredeki ilk iskân izlerine, milâttan önce III. binyıldan itibaren Hayrpûr’un güneybatısında yer alan Mohenjo-Daro ve güneyinde yer alan Kot-Dici arkeolojik kazı alanlarında rastlanmıştır. Bölgeye Müslümanlık ilk fetihler sırasında Muhammed b. Kāsım es-Sekafî kumandasındaki ordu vasıtasıyla girmiştir (712).
Hayrpûr Emirliği. Belûç asıllı Talpûr kabilesinin lideri Mîr Fetih Ali Han, 1783’te Bâbürlüler’e bağlı olarak Sind bölgesini yöneten Kelhôra hânedanını yıkarak başşehir Haydarâbâd’a yerleşti ve kendisini Sind reisi ilân etti (bk. HAYDARÂBÂD). Daha sonra ailenin diğer üyeleri Sind’deki hâkimiyetlerini üç kol halinde devam ettirdiler. Mîrân-ı Sind adıyla bilinen bu ailenin Haydarâbâd (Şahdâdpûr) kolu merkezî Sind’de, Mîrpûr (Menikânî) kolu Mîrpûr’da, Sührâbânî kolu ise Hayrpûr’da varlıklarını sürdürdüler. Hayrpûr kolunun kurucusu olan Mîr Sührâb Han, başlangıçta Hayrpûr ile çevresinden ibaret olan emîrliğin topraklarını istilâlar ve diplomasi oyunlarıyla genişletti. Sührâb Han’ın ölümünden sonra yerine oğlu Mîr Rüstem geçti (1830-1843). Bu sırada, İngilizler kurdukları Doğu Hindistan Şirketi ile bölgede önemli ticarî faaliyetlerde bulunuyorlardı. 1832’de İndüs nehri boyunca ticaretlerini geliştirmek için Henry Pottinger başkanlığında bir heyet göndermişler ve ertesi yıl yapılan bir antlaşma ile tarafların birbirlerine karşı iyi niyetle hareket etmeleri kararlaştırılmıştı. Ancak İngilizler I. Afgan Savaşı sırasında Sind üzerinden Afganistan’a asker sevkettiler ve bazı şehirleri zorla ele geçirdiler. 1839’da da Sind emîrlerini antlaşmaya zorladılar. 1843’te Sind’de İngiliz yönetimine karşı bir ayaklanma başlatıldı. Fakat İngiliz kuvvetleri kumandanı Sir Charles Napier, Haydarâbâd yakınlarındaki Miyânî (Şubat 1843) ve Diyu’da (Mart 1843) yapılan savaşlarda Sind emîrlerini bozguna uğrattı. Sührâbânî kolunun lideri ve Hayrpûr Emîri Mîr Ali Murad (1843-1894) İngilizler’e bağlı kaldığı için Hayrpûr Emirliği’ni sürdürmesine ve Yukarı Sind reisi unvanını taşımasına izin verildi. Sind’in geri kalan toprakları Hindistan’daki İngiliz yönetimine bırakıldı.
Hayrpûr emîrleri 1783-1843 yılları arasında bölgede güçlü bir idare kurdular. Ranjit Singh gibi racaların ordularını birçok defa bozguna uğrattılar ve bunun için hiç kimseden yardım istemediler. Hayrpûr emîrleri dürüst ve taahhütlerine bağlı insanlardı. 1947’de Pakistan Devleti kurulunca Sind Pakistan’ın bir eyaleti haline getirildi ve Tâlpûrlar mülkî teşkilâtta yer aldılar. Hayrpûr yöneticileri de merkezî hükümetin izniyle “mîr” unvanını kullanmaya devam ettiler. Son Hayrpûr emîri II. Ali Murad’dır (1947-1956). Pakistan hükümeti 1956’da yaptığı idarî değişiklikle Hayrpûr’un eski statüsüne son verdi.
BİBLİYOGRAFYA:
E. A. Langley, Narrative of a Residence at the Court of Meer Ali Moorad, London 1860; Bayur, Hindistan Tarihi, III, 272-274; H. T. Lambrick, Sir Charles Napier and the Conquest of Sind, Oxford 1952; J. Allan v.dğr., The Cambridge Shorter History of India, New Delhi 1969, s. 667; Sahib Khan Channo, “Sind, Through the Ages a Brief Historical Survey from Prehistoric Times to 1936”, Sindh Quarterly, XII/3, Karachi 1987, s. 39-45; Kāmûsü’l-a‘lâm, III, 2074-2075; T. W. Haig, “Hayrpur”, İA, V/1, s. 393; a.mlf. - C. E. Bosworth, “Sind”, EI² (İng.), IX, 635; C. E. Bosworth, “Khayrpūr”, a.e., IV, 1159; Sarah Ansari, “Sind”, a.e., IX, 636; “Hayrpûr”, UDMİ, IX, 27-28.
Enver Konukçu