HÂZİMÎ

(الحازمي)

Ebû Bekr Zeynüddîn Muhammed b. Mûsâ b. Osmân b. Hâzim el-Hâzimî el-Hemedânî (ö. 584/1188)

Hadis hâfızı ve fakih.

548 (1153) veya 549 (1154) yılında Hemedan’da doğdu ve çocukluğunu burada geçirdi. Dördüncü dedesi Hâzim’e nisbetle Hâzimî diye tanınır. Küçük yaşta Śaĥîĥ-i Buħârî râvilerinden Ebü’l-Vakt es-Siczî’nin hadis derslerine katıldı. Ayrıca Şehrdâr b. Şîrûye ed-Deylemî, Ebû Zür‘a Tâhir b. Muhammed el-Makdisî, Ebü’l-Alâ el-Hemedânî, Şühde el-Kâtibe, Abdullah b. Ahmed el-Hırakī gibi âlimlerden hadis öğrendi. Silefî ve İbnü’s-Sem‘ânî’den icâzet yoluyla nakilde bulundu. 570 (1174-75) yılından sonra Bağdat, Musul, Vâsıt, Basra, İsfahan, Azerbaycan, İran, Erbil, Hicaz, Şam, el-Cezîre gibi yerlere hadis öğrenmek amacıyla yolculuklar yaptı. Daha sonra Bağdat’a döndü ve burada yerleşti. Şâfiî âlimlerinden Cemâleddin Vâsiķ b. Fadlân gibi şahsiyetlerden fıkıh okuyarak Şâfiî fıkhında fetva verecek seviyeye ulaştı. Ebü’l-Hayr el-Kazvînî


kendisine çeşitli konularda sorular sorar, Hâzimî de bu soruları Şâfiî fıkhına göre cevaplandırırdı. Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin Şâfiî fıkhına dair el-Müheźźeb adlı kitabında yer alan hadisleri “Kitâbü’s-Salât”a kadar tahrîc etti. Ancak İbnü’s-Salâh’ın gördüğünü söylediği bu çalışmasını tamamlayamamıştır.

Kuvvetli bir hâfızaya ve parlak bir zekâya sahip olduğu belirtilen ve hadiste hüccet seviyesine ulaşan Hâzimî, İbn Mâkûlâ’nın mü’telif ve muhtelif konusundaki el-İkmâl adlı eserini ezbere bilirdi. Hadis isnadı ve ricâli ile fıkhü’l-hadîste ihtisas seviyesine ulaşmış ve çok hadis öğrenmiştir. Yetiştirdiği birçok talebe arasında Ali b. Pâseveyh, Abdülhâliķ en-Niştibrî, Dimyat hatibi Abdullah b. Hasan gibi âlimler yer almaktadır. Ebû Mûsâ el-Medînî, Hâzimî’yi Cemmâîlî diye bilinen Abdülganî el-Makdisî’den üstün kabul etmiş ve ondan daha çok hadis ezberleyen bir genç görmediğini söylemiştir.

Hâzimî 18 veya 28 Cemâziyelevvel 584’te (15 veya 25 Temmuz 1188) Bağdat’ta vefat etti ve Şünûziye Mezarlığı’na gömüldü. Takvâ sahibi, âbid ve zâhid, aynı zamanda yalnızlıktan hoşlanan bir kişi olan Hâzimî geceleri evine çekilir, sabaha kadar ibadet ve ilimle meşgul olurdu. Dönemin tasavvuf âlimlerinin sohbetlerine katıldığı da bilinmektedir.

Eserleri. 1. el-İǾtibâr* fi’n-nâsiħ ve’l-mensûħ mine’l-âŝâr. Hadiste nâsih-mensuh meselesini en güzel şekilde ele alan eser olarak kabul edilmektedir. Birkaç defa yayımlanan kitabın en güvenilir neşirlerinden biri, Seyyid Hâşim en-Nedvî ile Muhammed Tâhâ en-Nedvî’nin de aralarında bulunduğu yedi kişilik bir heyet tarafından gerçekleştirilmiştir (Haydarâbâd 1360). 2. Şürûŧü’l-eǿimmeti’l-ħamse. Eserde Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî ve Nesâî’nin hadis rivayetindeki şartları ele alınmıştır. Önce Haydarâbâd’da (1341) basılan bu risâle daha sonra Zâhid el-Kevserî’nin tashihiyle Hüsâmeddin el-Kudsî tarafından yayımlanmıştır (Dımaşk 1346; Makdisî’nin Şürûŧü’l-eǿimmeti’s-sitte adlı eseriyle birlikte Kahire 1357; Beyrut 1405/1984). Abdülfettâh Ebû Gudde bu iki risâleyi, Ebû Dâvûd’un Risâle ilâ ehli Mekke fî vaśfi sünenih adlı risâlesiyle birlikte yeniden neşretmiştir (Ŝelâŝü resâǿil fî Ǿilmi muśŧalaĥi’l-ĥadîŝ, Beyrut 1417/1997). 3. Me’ttefeķa lafžuhû ve’ftereķa müsemmâhü fi’l-emâkin ve’l-büldâni’l-müştebehe fi’l-ħaŧ. el-Müǿtelif ve’l-muħtelif fî esmâǿi’l-büldân adıyla da bilinen eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Lâleli, nr. 2140). Fuat Sezgin bu nüshanın tıpkıbasımını neşretmiş (Frankfurt 1407/1987), Hamed el-Câsir de eseri Riyad’da çıkan Mecelletü’l-ǾArab’da (XV, 1980) Me’ttefeķa lafžuhû ve’ftereķa müsemmâhü min esmâǿi’l-emâkin adıyla yayımlamıştır. 4. ǾUcâletü’l-mübtedî ve fuđâletü’l-müntehî fi’n-neseb. Hadis râvilerinin neseplerine dair olup Kifâyetü’l-mübtedî fi’l-ensâb adıyla da anılan (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 2125) ve muhtelif kütüphanelerde nüshaları bulunan (Brockelmann, GAL Suppl., I, 605) bu alfabetik eser Abdullah Kennûn tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1384/1965).

Kaynaklarda Hâzimî’nin şu eserlerinden de söz edilmektedir: el-Fayśal fî müştebehi’n-nisbe, Silsiletü’ź-źeheb fî mâ revâhü’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel Ǿani’l-İmâm eş-ŞâfiǾî, Kitâbü’đ-ĐuǾafâǿ ve’l-mechûlîn, Kitâbü Tehźîbi’l-İkmâl li’l-Emîr İbn Mâkûlâ ve beyâni evhâmih, Kitâbü Iśŧılâĥi’n-nüssâb fî Ǿilmi’l-ensâb (İbnü’l-Müstevfî, I, 122-123).

BİBLİYOGRAFYA:

Hâzimî, Şürûŧü’l-eǿimmeti’l-ħamse, Dımaşk 1346, s. 7-9; a.mlf., Me’ttefeķa lafžuhû ve’ftereķa müsemmâhü fi’l-emâkin ve’l-büldâni’l-müştebehe fi’l-ħaŧ (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1407/1987, neşredenin mukaddimesi, s. 5-7; İbnü’l-Müstevfî, Târîħu Erbil (nşr. Sâmî es-Sakkār), Bağdad 1980, I, 122-123; İbnü’s-Salâh, Ŧabaķātü’l-fuķahâǿi’ş-ŞâfiǾiyye (nşr. Muhyiddin Ali Necîb), Beyrut 1413/1992, I, 276; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 294-295; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXI, 167-172; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, VII, 13-14; Sübkî, Ŧabaķāt, IV, 189-190; İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 332; Süyûtî, Ŧabaķātü’l-ĥuffâž (Lecne), s. 484-485; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, IV, 282; Keşfü’ž-žunûn, I, 97, 996; II, 1125, 1241, 1547, 1573; Serkîs, MuǾcem, I, 735; Brockelmann, GAL, I, 437; Suppl., I, 605; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 339; Kays Âl-i Kays, el-Îrâniyyûn, II, 576-581; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, II, 128-129.

Selman Başaran