HİFNÎ

(الحفني)

Ebü’l-Mekârim Şemsüddîn (Necmüddîn) Muhammed b. Sâlim b. Ahmed el-Hifnî (ö. 1181/1767)

Halvetiyye-Şâbâniyye tarikatının Hifniyye kolunun kurucusu, Şâfiî âlimi.

1101 (1690) yılında Mısır’ın Bilbîs şehrinin Hafnâ köyünde doğdu. Hafnâvî ve Hafnevî nisbeleriyle de anılır. Soyu babaannesi tarafından Hz. Hüseyin’e kadar ulaşır. On dört yaşında babasıyla birlikte tahsil için Kahire’ye giderek Ezher’e kaydoldu. Şemseddin Muhammed el-Büdeyrî, Îd b. Ali en-Numrusî ve Abdullah b. Sâlim el-Basrî gibi âlimlerden icâzet aldı. Şâfiî fıkhı başta olmak üzere usûl-i fıkıh, tefsir, hadis, kelâm, mantık, nahiv, aruz gibi ilim dallarında geniş bir birikime sahip olan Hifnî, Ezher’de bu ilimleri okutmaya başladığı yıllarda tasavvufa ilgi duyup Mukrî diye tanınan Şeyh Ahmed eş-Şâzelî’ye intisap etti. 1133 (1721) yılında Kahire’ye gelen, Halvetiyye tarikatının Şâbâniyye kolunun Bekriyye şubesinin kurucusu Kutbüddin el-Bekrî ile tanışınca daha fazla muhabbet duyduğu bu şeyhe intisap etti. Seyrü sülûkünü onun yanında tamamlayarak hilâfet aldı (1139/1727). 1149 (1736) yılında şeyhini ziyaret için gittiği Kudüs’te dört ay kaldı. 1171’de (1758) Ezher şeyhliğine getirildi. 1179 (1766) yılında hacca gitti. 27 Rebîülevvel 1181 (23 Ağustos 1767) tarihinde Kahire’de vefat etti ve Karâfe Mezarlığı’na defnedildi.

Hifnî’nin ilim ve tasavvuf çevrelerinin yanı sıra siyasî çevrelerde de büyük bir itibarı vardı. Hifniyye tarikatı Ticâniyye, Derdîriyye, Rahmâniyye, Ezheriyye ve Mervâniyye adlı beş kola ayrılmıştır. Cebertî onun halifelerinden yirmi dördünün adını zikreder (ǾAcâǿibü’l-âŝâr, I, 347-351). Bazı müridleri Hifnî hakkında çeşitli risâleler kaleme aldılar. Hasan b. Ali el-Mekkî’nin el-İbârât fî baǾżı mâ li’ş-Şeyħ el-Ĥifnî mine’l-menâķıb ve’l-kerâmât adlı risâlesi bunlardan olup Nebhânî bu eserden bir bölüm nakletmiştir (Kerâmâtü’l-evliyâǿ, I, 208-215). Meşhur Hanefî âlimi İbn Âbidîn Hifnî’nin soyundandır.

Eserleri. 1. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-ǾAzîzî Ǿale’l-CâmiǾi’ś-śaġīr. Süyûtî’nin el-CâmiǾu’ś-śaġīr adlı eserine Azîzî diye tanınan Ali b. Ahmed el-Bûlâkī’nin es-Sirâcü’l-münîr bi-şerĥi’l-CâmiǾi’ś-śaġīr adıyla yazdığı şerhin hâşiyesidir (I-II, Bulak 1290, 1292; I-III, Kahire 1304, 1312, 1324, Azîzî şerhiyle birlikte). 2. Enfesü nefâǿisi’d-dürer. Muhammed b. Saîd el-Bûsîrî’nin, Hz. Peygamber için yazdığı el-Ķaśîdetü’l-Hemziyye’ye İbn Hacer el-Heytemî’nin yaptığı el-Mineĥu’l-Mekkiyye adlı şerhin hâşiyesi olup bu eserle birlikte basılmıştır (Bulak 1292; Kahire 1303, 1307, 1322). 3. eŝ-Ŝemeretü’l-behiyye fî esmâǿi’ś-śaĥâbeti’l-Bedriyye (Kahire 1940). 4. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’s-Semerķandî Ǿale’r-Risâleti’l-ǾAđudiyye (Kahire 1295; İstanbul 1320). Adudüddin el-Îcî’nin er-Risâletü’l-vażǾiyyetü’l-ǾAđudiyye adlı eserine Ebü’l-Kāsım b. Ebû Bekir es-Semerkandî’nin yaptığı şerhin hâşiyesidir. 5. Ĥâşiye Ǿale’l-Fevâǿidi’ş-Şinşevriyye. İbnü’l-Mütefennine er-Rahbî’nin ferâiz ilmine dair er-Raĥbiyye adlı eserine Şinşevrî’nin yaptığı şerhin hâşiyesidir. 6. Risâle teteǾallaķ bi’t-taķlîd fi’l-fürûǾ fî uśûli’l-fıķh. 7. Risâle teteǾallaķ bi-buŧlâni’l-mesǿeleti’l-müleffeķa ve buŧlâni’l-Ǿaķdi’l-evvel baǾde vuķūǾi’ŧ-ŧalâķi’ŝ-ŝelâŝ bi-ķaśdi iskâti’l-muĥallil. Hülleye dair bir risâledir. 8. Muħtaśaru Risâleti’n-Nevevî fîmâ yeteǾallaķ bi’l-ķıyâm li-ehli’l-fażl ve ġayri źâlik. Yahyâ b. Şeref en-Nevevî’nin Kitâbü’l-Ķıyâm li-ehli’t-tekrîm ve’l-iĥtirâm adlı risâlesinin muhtasarıdır. 9. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Üşmûnî. İbn Mâlik et-Tâî’nin nahiv ilmine dair el-Elfiyye’sine Üşmûnî tarafından yapılan Menhecü’s-sâlik adlı şerhin hâşiyesidir. 10. Risâle fî fażli’t-tesbîĥ ve’t-tehlîl. 11. Ferâǿidü Ǿavâǿidi Cebriyye. Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Yâsemînî’nin cebirle ilgili el-Urcûzetü’l-Yâsemîniyye adlı manzum risâlesine Sıbtü’l-Mardînî’nin yaptığı el-LümǾa adlı şerhin hâşiyesidir. 12. ed-Dürretü’l-behiyyetü’l-bahîre fî beyâni âli’l-beyti’l-müşerrefeti bihimi’l-Ķāhire (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 361, 491, 621; II, 186, 269, 422; Suppl., I, 471, 685, 858; II, 445).

BİBLİYOGRAFYA:

Kādirî, Neşrü’l-meŝânî, IV, 182-188; Murâdî, Silkü’d-dürer, IV, 49-50; Cebertî, ǾAcâǿibü’l-âŝâr, I, 339-354; Harîrîzâde, Tibyân, I, vr. 293b-301a; L. Rinn, Marabouts et Khouan, Alger 1884, s. 293, 294, 420, 453; Tomar-Halvetiyye, s. 84; Serkîs, MuǾcem, I, 781-782; II, 1326; Brockelmann, GAL, I, 361, 491, 621; II, 186, 269, 422; Suppl., I, 471, 685, 858; II, 445; Îżâĥu’l-meknûn, I, 135, 347; II, 183; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 337; Karatay, Arapça Basmalar, II, 440; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 4; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, X, 15-16; a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 645; Nebhânî, Kerâmâtü’l-evliyâǿ, I, 208-216; A. G. Ellis, Catalogue of Arabic Books in the British Museum, London 1967, II, 250, 260; J. S. Trimingham, The Sufi Orders in Islam, Oxford 1971, s. 77; Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 355; Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ǾArabiyye elletî nüşiret fî Mıśr beyne Ǿâmey 1926-1940, Kahire 1980, s. 70; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 353-355; el-Ezherü’ş-şerîf fî Ǿîdihi’l-elfî, Kahire 1403/1983, s. 241; Şüyûħu’l-Ezher (nşr. Vezâretü’l-İ‘lâm), Kahire, ts., s. 16-17; Ernst Bannerth, “La Khalwatiyya en Egypte quelques aspects de la vie d’une confrerie”, MIDEO, VIII (1964-66), s. 12-14; Ķāmûsü’l-İslâmî, II, 121.

Cengiz Kallek