HUBÛBÎ
(الحبوبي)
Ebû Alî el-Hasen b. Hâris el-Hubûbî el-Hârizmî
Matematikçi, kadı ve fakih.
Hayatı hakkında fazla bilgi bulunmamakta, sadece matematikçi ve astronom Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî’nin (ö. 388/998) bir risâlesinden onun çağdaşı olduğu öğrenilmektedir. İbn Irâk ve Bîrûnî gibi âlimlerin ifadelerinden döneminde ileri gelen bir matematikçi sayıldığı anlaşılmaktadır. Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’deki bir mecmuada yer alan (nr. 4871, vr. 82a-b) ve E. S. Kennedy ile Mustafa Mevâlidî tarafından neşredilen (bk. bibl.) bir varaklık risâlesinde, Hubûbî’nin yüksekliği bilinmeyen bir üçgenin kenarları vasıtasıyla alanını bulma hakkındaki bir sorusuna daha önce Archimedes, Heron, Benî Mûsâ, Hâzin ve Bîrûnî gibi birçok matematikçinin üzerinde çalıştığı “Heron nazariyesi” denilen formülle, fakat farklı bir şekilde cevap vermektedir; bu cevap d = c, e = b ve f = a bir üçgenin kenarları olmak üzere Ka - c]. [c - b şeklinde özetlenebilir.
Bîrûnî İstiħrâcü’l-evŧâr fi’d-dâǿire adlı eserinin ikinci faslının birinci teoreminde, “Eşit olmayan iki parçaya bölünmüş herhangi bir dairenin yayı bir doğru ile birleştirilir ve yayın ortasından bu doğruya bir dikme indirilirse doğru iki eşit parçaya bölünür”, yani g kırık doğrusu h yayı üzerinde olsun, ABC yayının ortasından i dikmesi doğru üzerine indirilsin ABC kırık doğrusu iki eşit parçaya bölünmüş olur. Sonuçta j, k ve l’nin toplamına eşittir” şeklinde ifade edilen Archimedes teoremini verir. Metinden anlaşıldığı kadarıyla diğer birçok matematikçi gibi Bîrûnî tarafından da önemsenen bu teori yedi farklı şekilde ispatlanır. Çünkü bu teoremin yardımıyla Sin 1º’nin değeri belirlenmekte ve sinüs fonksiyonu için gerekli olan trigonometrik değerler tablosu hazırlanmaktadır. Bîrûnî zikrettiği bu yedi ispat şeklinden ikisini Hubûbî’ye atfeder.
Bîrûnî’nin hocası Ebû Nasr İbn Irâk, Bîrûnî’ye yazdığı MaǾrifetü’l-ķısiyyi’l-felekiyye adlı risâlesinde Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî’nin Hubûbî’ye küresel trigonometri konusunda bir mektup yazdığını belirtmektedir. Gıyâseddin Cemşîd el-Kâşî ise (ö. 832/1429) Miftâĥu’l-ĥisâb’ında,
bazı tereke ve vasiyet meselelerinin cebir ve geometri yolu ile yapılmış çözümlerini Hubûbî’ye nisbet etmekte, bu da onun etkisinin uzun yıllar sürdüğünü göstermektedir. Söz konusu çözümlere bakıldığında Hubûbî’nin, İslâm matematiğinde bilinmeyenin tesbiti için benimsenen hutût ve sütûh yöntemini kullandığı görülür. Cemşîd el-Kâşî’nin ifadeleri bu yöntemin Hubûbî’nin keşfi olduğunu ortaya koymaktadır.
Eserleri. 1. Kitâbü’l-İstiķśâ fi’l-cebr ve’l-muķābele. Hubûbî’nin en tanınmış eseri olup Kitâbü’l-İstiķśâ ve’t-tecnîs fi’l-ĥisâb adıyla da bilinir. Müellif, Kâtib Çelebi’nin de belirttiği gibi (Keşfü’ž-žunûn, I, 80), Hârizmî’nin sistemleştirdiği cebir ve mukabele ilmi içerisinde mevcut teorik bilgileri verdikten sonra bunları tereke ve vasiyet hesaplarına uygulamakta, ayrıca Cemşîd el-Kâşî’nin kendisine atfettiği hutût ve sütûh yöntemiyle de çözüm örnekleri vermektedir. Kitabın pek çok yazma nüshası vardır (Türkiye kütüphanelerinde bulunanların başlıcaları Süleymaniye Ktp., Molla Çelebi, nr. 47/3, vr. 212b-248b; Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 1226; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1366, vr. 41a-95a). 2. Yakın zamanlarda Taşkent’te Orta Asya ve Kazakistan Müslümanları Dinî İdaresi Kütüphanesi’nde kayıtlı (nr. 1118) bir mecmua içerisinde Hubûbî’nin miras meselelerine dair yeni bir risâlesi bulunmuştur; onun hemen arkasından da et-Tecnîs fi’l-ĥisâb’ın müellifi Ebû Tâhir Sirâceddin Muhammed b. Muhammed es-Secâvendî’nin bu esere yaptığı şerh gelmektedir. Bir giriş ve dört fasıldan oluşan risâlenin giriş kısmında dört temel işlem, pozitif tam ve rasyonel sayıların kare kökünü alma, sayıların pozitif tam sayılara göre üslerinin hesabı gibi konular işlenmektedir; diğer fasıllar miras meseleleriyle ilgilidir. Problemlerin çözümü sırasında bilinçli bir şekilde cebir ve mukabele, hutût, kareye tamamlama, dinar ve dirhem hesabı ile çift yanlış hesabı gibi beş farklı yöntem kullanmıştır. Bu problemlerle Cemşîd el-Kâşî’nin Miftâĥu’l-ĥisâb’ında ele aldığı problemler arasında benzerlikler vardır; nitekim Kâşî de bu problemlerin Hubûbî’ye ait çözümlerini onun adını zikrederek vermektedir. Risâlede Kitâbü’l-İstiķśâ’ya atıfta bulunulmakta ve bu durum eserin ondan sonra yazıldığını göstermektedir (İbadov, XII/1-2, s. 84-86).
Kataloglarda Hubûbî’ye Kitâbü’l-Ĥisâb ve’l-cebr ve’l-muķābele ve Kitâbü’l-Ĥisâb adlı iki ayrı çalışma daha nisbet edilmektedir. Ancak bunların yukarıda tanıtılan eserler veya onların birer parçası olması kuvvetle muhtemeldir.
BİBLİYOGRAFYA:
Bîrûnî, İstiħrâcü’l-evŧâr fi’d-dâǿire (haz. Hârûn Abdürrabadî, yüksek lisans tezi, 1977, el-Câmiatü’l-Ürdüniyye), s. 27, 30-31; Cemşîd el-Kâşî, Miftâĥu’l-ĥisâb (nşr. Nâdir en-Nablusî), Dımaşk 1977, s. 555, 561; Keşfü’ž-žunûn, I, 80; Suter, Die Mathematiker, s. 197; a.mlf., Beiträge zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam, Frankfurt 1986, II, 17-18; Brockelmann, GAL Suppl., I, 857; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, III, 214; Sezgin, GAS, V, 336; Ramazan Şeşen, Nevâdirü’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyye, Beyrut 1975, I, 265-266; Ebü’l-Kāsım-i Kurbânî, Zindegînâme-i Riyâżîdânân-ı Devre-i İslâmî, Tahran 1365 hş., s. 90-91; Ali Rıza Karabulut, Kayseri Râşid Efendi Eski Eserler Kütüphanesindeki Yazmalar Kataloğu, Ankara 1995, I, 197; E. S. Kennedy - Mustafa Mawaldi, “Abū al-Wafā’ and the Heron Theorems”, MTUA, III/1 (1979), s. 19-30, Arapça metin, s. 50-53; Ali İshak Abdüllatîf, “MuǾâdeletü Herû[n]: İrcâǾü’l-fażl li-ehli’l-fażl”, MMMA (Küveyt), XXXI/1 (1987), s. 59-145; J. Kh. Ibadov, “Mathematical Manuscripts by al-Hububi, al-Sajawandi and al-Amili in the Library of the Muslim Religious Board for Central Asia and Kazakhstan”, Studies in History of Medicine and Science, XII/1-2, New Delhi 1993, s. 81-88; Yûnus Kerâmetî, “Ebû Ali Ĥubûbî”, DMBİ, VI, 35-39.
İhsan Fazlıoğlu