HUKEYM b. CEBELE
(حُكيْم بن جبلة)
Hukeym b. Cebele b. Husayn (Hısn) el-Hârisî el-Abdî (ö. 36/656)
Cemel Vak‘ası sırasında Hz. Ali tarafında yer alan ve savaşçılığı ile tanınan kişi.
Basra’ya yerleşen Abdülkaysoğulları’nın ileri gelenlerinden olup adı bazı kaynaklarda Hakîm şeklinde kaydedilmektedir. İbn Hacer, Hz. Peygamber’i gördüğü veya dinlediğine dair bir delil bulunmadığından onu hem Resûl-i Ekrem zamanına ulaştığı halde kendisini görmeyenler hem de yanlışlıkla sahâbî sayılanlar arasında zikretmiştir. Hukeym’in adı siyasî alanda Hz. Osman döneminde duyulmaya başlandı. Halife Osman, Basra Valisi Abdullah b. Âmir’den Sind bölgesi hakkında bilgi toplanmasını istediği zaman vali tarafından Sind’e gönderildi. Bölgenin fizikî özellikleri, tabii kaynakları ve halkının karakteri üzerinde incelemeler yapan Hukeym dönüşünde Hz. Osman’a bölgenin suyu az, meyvesi kötü, hırsızı çok bir yer olduğunu, buraya gidecek küçük bir ordunun mahvolacağını, büyük bir ordunun ise aç kalacağını bildirdi. Bunun üzerine Hz. Osman Sind’e asker göndermekten vazgeçti.
Valileri mensup olduğu Ümeyye ailesinden seçen Hz. Osman’ın bu konudaki siyasetini beğenmeyen Hukeym bir süre sonra onun Basra’daki muhaliflerinin lideri durumuna geldi. Basra’dan Medine’ye giden 100 kişilik grubun başında Hz. Osman’ın evini kuşatanlar arasında yer aldı. Ancak halifenin öldürülmesine bilfiil katılıp katılmadığı kesin şekilde bilinmemektedir. Hz. Ali’ye biat edilmesinde faal rol oynayan Hukeym’in Zübeyr b. Avvâm’ı da ona biata zorladığı ileri sürülmektedir. Abdülkaysoğulları haydutlarından birinin kılıcını boynuna dayadığı için Hz. Ali’ye biat ettiğini söyleyen Zübeyr bu sözüyle muhtemelen Hukeym’in baskısına işaret etmiştir.
Hukeym, Hz. Ali’nin halife olmasından kısa bir müddet sonra Basra’ya döndü. Fakat başlarında Hz. Âişe, Talha b. Ubeydullah ve Zübeyr b. Avvâm’ın bulunduğu bir grubun Hz. Osman’ın intikamını almak üzere harekete geçtiğini duyunca Hz. Ali’ye destek vermek üzere kendi kabilesiyle Bekir b. Vâil ve Rebîa kabilelerinin Hz. Ali’nin Basra Valisi Osman b. Huneyf’in etrafında toplanmasını sağladı. Osman b. Huneyf, Hz. Âişe taraftarlarının maksadını öğrenmek için tanınmış kişilerden oluşan bir grupla birlikte onların bulunduğu yere giderken yanına Hukeym’i de aldı. Bu görüşme sırasında Zübeyr, Hz. Osman’ın katillerini cezalandırmak için geldiklerini ve bu konuda Ali b. Ebû Tâlib’in hatalı olduğunu söyleyince Hukeym bütün halifelerin muhacirlerden seçildiğini, ensara hiç danışılmadığı halde onların itiraz etmediklerini, Hz. Ali’ye karşı çıkmalarının da meşrû bir temele dayanmadığını belirtti. Bu görüşme sonunda Vali Osman b. Huneyf de Abdullah b. Zübeyr, Talha b. Ubeydullah ve Âişe ile Hz. Ali gelinceye kadar savaşmamaları konusunda anlaşma yaptı ve adamlarına silâhlarını bırakıp geri dönmelerini söyledi. Ancak birkaç gün sonra Abdullah b. Zübeyr ve adamları Osman b. Huneyf’in konağına saldırıp onu esir aldılar. Bunun üzerine Hukeym, Abdülkays ve Bekir b. Vâil kabilelerinden 700 kişiyle birlikte Hz. Âişe taraftarlarının kamp kurduğu Basra civarındaki Zâbûka’ya gitti. Abdullah b. Zübeyr’den aralarındaki anlaşma gereğince valinin serbest bırakılmasını istedi. Ancak İbnü’z-Zübeyr’in, Ali hal‘ edilmedikçe valiyi serbest bırakmayacaklarını söylemesi üzerine kendisine bağlı adamlarla saldırıya geçti. Fakat çok geçmeden bir kılıç darbesiyle bacağı kesildi. Hukeym’in kopan bacağını yerden alarak onu kesen kişiye fırlattığı, adam yere düşünce sürünerek yanına gidip onu öldürdüğü ve ona yaslanarak oturduğu, oradan geçen birinin bacağını kimin kestiğini sorması üzerine de “yastığım” diye cevap verdiği ve daha sonra kendisinin de bir başkası tarafından öldürüldüğü kaydedilmektedir. Hukeym’in Cemel Vak‘ası’ndan kısa bir süre önce meydana gelen bu olayda gösterdiği cesaret dillerde anılır oldu. Olaydan hemen sonra Basra’ya hareket eden Hz. Ali Hukeym’in âkıbetini yolda öğrenmiş, kahramanca mücadelesi onu duygulandırmıştır.
Kaynaklar Hukeym’in ahlâkıyla ilgili olarak farklı bilgiler vermektedir. Aleyhinde bulunanların ileri sürdüğüne göre Basra’da evinde misafir ettiği Abdullah b. Sebe’nin görüşlerinden etkilenmiştir; aynı zamanda hırsız ve yağmacıdır. Bazılarına göre ise sâlih bir kimsedir. Karıştığı olaylar dikkate alındığında onun cesur bir kimse olduğu anlaşılmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Sa‘d, eŧ-Ŧabaķāt, III, 71; Belâzürî, Fütûh (Fayda), s. 629-631; Taberî, Târîħ (Ebü’l-Fazl), IV, 326, 378, 470-475; İbn Hazm, Cemhere, s. 298; İbn Abdülber, el-İstîǾâb, I, 324-327; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, III, 214-219; a.mlf., Üsdü’l-ġābe, II, 44; İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 59-61; Muhammed b. Yahyâ el-Endelüsî, et-Temhîd ve’l-beyân fî maķteli’ş-şehîd ǾOŝmân (nşr. Mahmûd Yûsuf Zâyed), Devha 1405/1985, s. 80-81; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, III, 531; a.mlf., Târîħu’l-İslâm: Ǿahdü’l-ħulefâǿi’r-râşidîn, s. 495; İbn Hacer, el-İśâbe, I, 379, 395; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), II, 268-269; Mohammad Ishaq, “Hakim bin Jabala-An Heroic Personality of Early Islam”, JPHS, III/2 (1950), s. 138-150.
İ. Hakkı Ünal