HÛLÎ, Emîn

(أمين الخولي)

Emîn b. İbrâhîm b. Abdilbâkī el-Hûlî (1895-1966)

Yenilikçi görüşleriyle tanınan Mısırlı âlim.

Mısır’da Menûfiye’nin Eşmûn kasabasına bağlı Şûşây köyünde doğdu. Bazı kaynaklarda nisbesi Havlî şeklinde kaydedilmektedir (Ziriklî, II, 16; MuǾcemü esmâǿi’l-ǾArab, I, 547). Tahsiline Kahire’de dayısının yanında başladı. Çeşitli medreselerde okuduktan sonra Medresetü’l-kazâi’ş-şer‘î’ye girdi. Burada öğrenci iken İngiliz idaresine karşı başlatılan halk ayaklanmasında (1919) faal rol aldı. 1920’da Medresetü’l-kazâi’ş-şer‘î’den mezun oldu. Aynı yıl bu okula hoca tayin edildi ve okulun yayımlamakta olduğu derginin başına getirildi. Üç yıl sonra Roma elçiliğine imam olarak gönderildi. Daha sonra aynı görevi Berlin elçiliğinde sürdürdü. Mısır’a dönünce (1927) Ezher Üniversitesi’ne, bir yıl sonra da Kahire (Mısır) Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne hoca olarak tayin edildi. Burada müderris yardımcısı, doçent ve profesör oldu; Arapça ve Doğu Dilleri Bölümü başkanlığı ve fakülte dekanlığı görevlerinde bulundu. 1953’te Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’ye teknik danışman olarak tayin edildi. Vizâretü’t-terbiyye ve’t-ta‘lîm’in kültür işleri idaresinde genel müdür iken emekliye ayrıldı (1955).

1961 yılında Kahire Arap Dil Akademisi’ne üye seçilen Hûlî 1936’da Brüksel’de toplanan VI. Milletlerarası Dinler Tarihi Kongresi’ne, 1954’te İstanbul’da, 1957’de Münih ve 1960’ta Moskova’da toplanan müsteşrikler kongrelerine Mısır’ı temsilen katıldı. Öğrencilerinin 1956 yılında yayımlamaya başladığı el-Edeb adlı derginin başyazarlığını vefatına kadar sürdürdü.

Âlim ve araştırmacı yazar Âişe Abdurrahman (Bintü’ş-Şâti’) ile evli olan Emîn el-Hûlî 9 Mart 1966’da Kahire’de öldü ve Şûşây’a defnedildi. Doğumunun 100. yılı münasebetiyle 1995 yılında Menûfiye Üniversitesi ve el-Hareketü’s-sekāfiyye adlı kuruluş tarafından birer anma günü düzenledi. el-Ehrâm gazetesiyle el-Edeb dergisi yine bu münasebetle onunla ilgili makalelerin yanında yayımlanmamış bazı yazı ve eserlerini de neşretti. Dubâi’de yayımlanan el-Müntedâ dergisi de Şevval 1416 (Mart 1996) tarihli 152. sayısında derginin yarısını onunla ilgili yazılara ayırdı.

Hûlî, Roma ve Berlin’de görev yaptığı yıllarda İtalyanca ve Almanca öğrendi. İlmî çalışmalarında Batı’da öğrendiği modern araştırma metotlarından yararlandı, talebelerini de bu metotları kullanmaya teşvik etti. Mısır’ın ilmî, edebî ve fikrî hayatında etkili olan birçok öğrenci yetiştirdi.

Arap dili ve edebiyatı ile tefsir metoduna dair yeni görüşler ileri süren Hûlî’nin Kur’an’da yer alan kıssalar hakkındaki fikirleri büyük tepki uyandırmıştır. Doktora öğrencisi Muhammed Ahmed Halefullah, el-Fennü’l-ķaśaśî fi’l-Ķurǿâni’l-Kerîm adlı tezinde Kur’an’ın birçok kıssayı temsil ve ibret amacıyla zikrettiğini, bunları tarihte yaşanmış olaylar olarak kabul etmenin tarihî gerçeklere uymayabileceğini ileri sürdü. Zira Kur’an’ın amacı tarihî gerçekleri ortaya koymak değil insanları irşad etmektir. Büyük tepkilere yol açan bu iddialar Mısır Parlamentosu’na kadar aksetti. Yazdığı önsözde Halefullah’a katıldığını belirten Hûlî kürsüden uzaklaştırıldı, tez de reddedildi.

İlmî tefsire karşı olan Emîn el-Hûlî, tefsirin daha çok Kur’an’ın i‘câzının ortaya çıkmasına ve insanların hidayetine, insanî ve ahlâkî bir hayat kurmalarına yardımcı olacak şekilde yapılması gerektiğini savunmuş, et-Tefsîr meǾâlimü ĥayâtihî ve menhecühü’l-yevm adlı eserinde ilmî tefsiri benimseyenleri şiddetle eleştirmiştir. Tefsire dair müstakil bir eser yazmamış, bu konudaki görüşlerini özellikle “min hedyi’l-Kur’ân” başlıklı radyo konuşmalarında anlatmaya çalışmıştır. Hûlî dil, edebiyat, tefsir ve belâgata dair görüşlerini, verdiği konferans ve yazdığı makalelerden oluşan Menâcihü tecdîd (Kahire 1961) adlı eserinde ortaya koymuştur.

Eserleri. A) Dil ve Edebiyat. el-Belâġatü’l-ǾArabiyye ve eŝerü’l-felsefeti fîhâ (Kahire 1931); el-Belâġa ve Ǿilmü’n-nefs (Kahire 1939); Fi’l-edebi’l-Mıśrî fikr ve menhec (Kahire 1943); Fennü’l-ķavl (Kahire 1947); Dirâse fî edebi’l-luġati’l-ǾArabiyye bi-Mıśr fi’n-nıśfi’l-evvel mine’l-ķarni’l-Ǿişrîn (Kahire 1952); Müşkiletü ĥayâtine’l-luġaviyye (Kahire 1958); Menâhicü tecdîd fi’n-naĥv ve’l-belâġa ve’t-tefsîr ve’l-edeb (Kahire 1961); Śıla beyne’n-Nîl ve’l-Folca ([Volga], Kahire 1964).

B) Din. Śılatü’l-İslâm bi-ıślâĥi’l-Mesîĥiyye (Teǿŝîrü’l-İslâm fî ıślâĥi’l-Protestentî, Kahire 1939; 1936’da Brüksel’de toplanan VI. Milletlerarası Dinler Tarihi Kongresi’ne İtalyanca olarak sunduğu tebliğinin Arapça tercümesidir); et-Tefsîr meǾâlimü ĥayâtihî ve menhecühü’l-yevm (Kahire 1944); el-Âdâbü’d-dîniyye ve’l-ictimâǾiyye li’l-medârisi’ŝ-ŝâneviyye (Kahire 1955, diğer yazarlarla birlikte); Min hedyi’l-Ķurǿân el-ķādetü ve’r-rusül (Kahire 1959); Min hedyi’l-Ķurǿân fî ramażân (Kahire 1961); Min hedyi’l-Ķurǿân fî emvâlihim miŝâliyye lâ meźhebiyye


(Kahire 1963); el-Müceddidûn fi’l-İslâm (Kahire 1965) (Hûlî bu eserinde tecdidin mâna ve şartlarını, dinin hangi konularında tecdidin yapılabileceğini açıkladıktan sonra başlangıçtan Süyûtî’ye kadar olan tecdid faaliyetlerini Süyûtî’nin et-Tenbiǿe adlı eserine dayanarak, Süyûtî’den kendi zamanına kadarki faaliyetleri ise Muhammed el-Merâgī’nin Buġyetü’l-muķtedîn adlı kitabını esas alarak anlatmıştır); et-Tefsîr neşǿetühû, tederrucühû ve teŧavvuruhû (nşr. İbrâhim Hurşîd, Kahire 1982).

C) Tarih. Künnâşe fi’l-felsefe ve târîħihâ (Kahire 1934); Târîħu’l-milel ve’n-niĥal (Kahire 1935); Reǿy fî Ebi’l-ǾAlâǿ (Kahire 1945); Mâlik b. Enes terceme muĥarrere (I-III, Kahire 1951); el-Cündiyye ve’s-silm fi’l-İslâm (Kahire 1960); Mâlik b. Enes tecâribü ĥayât (Kahire 1962); Târîħu’l-ĥađâreti’l-Mıśriyye (Kahire, ts., eserin II. cildinde yer alan İslâm’ın zuhurundan XX. yüzyıla kadar Mısır’da dinî hayatla ilgili bölüm [II, 529-560] Hûlî’ye aittir).

D) Eğitim. el-Ezher fi’l-ķarni’l-Ǿişrîn (Kahire 1936); İtticâhât ĥadîŝe fi’t-tervîĥ ve evķāti’l-ferâġ (Kahire 1980, Kemâl Derviş, Muhammed Muhammed Hammâmî ile birlikte); el-MelâǾib ve’l-meyâdînü’r-riyâżiyye el-miķyâs ve’l-ebǾâd (Kahire 1984, Abbas er-Remlî ve Hanefî Muhtâr ile birlikte).

Hûlî gençlik yıllarında el-Kâtibü’l-mütenekkir takma adıyla Cerîmetü’l-âbâǿ, Sefîrü’r-Reşîd ve er-Râhibü’l-mütenekkir adlı üç tiyatro eseri kaleme almış, 1917 yılında Kahire Tiyatrosu’nda sahneye konan bu oyunlar yazarın ölümünden sonra el-Edeb dergisinde yayımlanmıştır.

Kādî Abdülcebbâr’ın el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevĥîd ve’l-Ǿadl adlı eserinin XVI. cildinin ilmî neşrini yapan (Kahire 1380/1960) Hûlî’nin ders notlarından oluşan Nažarâtü’l-İslâmi’l-ictimâǾiyye ems el-yevm ve ġaden, Müźekkiretü’l-aħlâķ, Târîħu’l-Ǿaķāǿidi’l-İslâmiyye, Müźekkire âdâbi’l-baĥŝ ve’l-münâžara, Müźekkire fi’l-edebi’l-ǾArabî ve târîħihî adlı eserleri henüz yayımlanmamıştır. Mecelletü külliyyeti’l-âdâb, es-Siyâse, er-Risâle, el-ǾArabî, el-Muķteŧaf, el-Edeb ve Mecelletü’l-ķażâǿi’ş-şerǾî gibi dergilerde çok sayıda makalesi bulunmaktadır.

The Encyclopaedia of Islam’ın Arapça çevirisi Dâǿiretü’l-maǾârifi’l-İslâmiyye’deki “Uşûl” (II, 265-290), “Belâġat” (IV, 65-72), “Taĥrîf” (IV, 602-608), “Tefsîr” (V, 348-374), “Selâm” (XII, 49-52), “Sîret” (XII, 440-458), “ŞerîǾat” (XIII, 257-265), “Śâliĥ” (XIV, 107-111), “Śaĥîĥ” (XIV, 150-161), “Śadaķa” (XIV, 170-171) ve “Śalât” (XIV, 302-308) gibi birçok maddeye tashih, tenkit ve ikmal mahiyetinde ilâveler yapan Emîn el-Hûlî’nin bütün eserleri, el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme tarafından 1978 yılından itibaren el-AǾmâlü’l-kâmile li-Emîn el-Ħûlî adıyla yayımlanmaya başlamıştır.

BİBLİYOGRAFYA:

Yûsuf Es‘ad Dâgır, Meśâdirü’d-dirâsâti’l-edebiyye, Beyrut 1972, III, 399-400; M. Seyyid Kîlânî, Źeylü’l-Milel ve’n-niĥal li’ş-Şehristânî, Beyrut 1395/1975, s. 86-91; Bedevî Tabâne, el-Beyânü’l-ǾArabî, Kahire 1396/1976, s. 415-424; Ahmed İsmailoviç, Felsefetü’l-İstişrâķ, Kahire 1980, s. 404-409; İbrâhim Medkûr, MaǾa’l-Ħâlidîn, Kahire 1401/1981, s. 132-133; Kâmil Sa‘fân, Emîn el-Ħûlî, Kahire 1982; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, I, 400; a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 137-138; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), II, 16; Abdülmün‘im Şümeys, ǾUžamâǿü min Mıśr, Kahire 1985, s. 162-170; Abdülvâris Mebrûk Saîd, Fî ıślâĥi’n-naĥvi’l-ǾArabî: Dirâse naķdiyye, Küveyt 1406/1985, s. 133-140; M. Mehdî Allâm, el-MecmaǾiyyûn fî ħamsîne Ǿâmen, Kahire 1406/1986, s. 79-81; Fehd b. Abdurrahman er-Rûmî, İtticâhâtü’t-tefsîr fi’l-ķarni’r-râbiǾ Ǿaşer, Riyad 1406/1986, III, 881-924; Ahmed Ömer Ebû Hacer, et-Tefsîrü’l-Ǿilmî li’l-Ķurǿân fi’l-mîzân, Beyrut 1411/1991, s. 302-307; MuǾcemü esmâǿi’l-ǾArab (haz. Muhammed b. Zübeyr v.dğr.), Maskat 1411/1991, I, 547; Naîm el-Himsî, “Târîħu fikreti iǾcâzi’l-Ķurǿân münźü’l-biǾşeti’n-nebeviyye ĥattâ Ǿaśrine’l-ĥâżır maǾa naķd ve taǾlîķ”, MMİADm., XXX/1 (1955), s. 106-113; Suat Yıldırım, “Kur’ân-ı Kerîm’de Kıssalar”, İİFD, III (1979), s. 41; Nebîl Ferec, “Emîn el-Ħûlî fi’ź-źikri’l-miǿeviyyeti’l-mîlâd h.”, el-Müntedâ, XIII/152, Dubâi 1416/1996, s. 14-16; Âtıf el-Irâkī, “Emîn el-Ħûlî ve nemâźic min fikrihi’t-tecdîdî”, a.e., XIII/152 (1416/1996), s. 17-21; M. Zekî el-Aşmâvî, “Taśĥîĥu meśâri’d-dersi’l-belâġī ve tecdîdühü Ǿinde Emîn el-Ħûlî”, a.e., XIII/152 (1416/1996), s. 22-25; Yümnâ Tarîf el-Havlî, “Emîn el-Ħûlî: Risâletü’t-teŧavvur ve’t-tecdîd fi’l-fikri’d-dînî”, a.e., XIII/152 (1416/1996), s. 26-33; Ahmed M. Sâlim, “Nehđatü’ź-źât mine’t-taġrîb ile’t-teǿśîl min Selâme Mûsâ ilâ Emîn el-Ħûlî”, a.e., XIII/152 (1416/1996), s. 34-38.

Hulûsi Kılıç