HÜMÂÎ, Celâleddin
(جلال الدين همائي)
(1900-1980)
İranlı âlim.
İsfahan’da doğdu. Tarab mahlasını kullanan şair ve âlim Ebü’l-Kāsım Muhammed Nasîr’in oğludur. Dedesi Hümâî-yi Şîrâzî de âlim ve şairdi. Hümâî (Hümâyî), küçük yaşlarda bir süre Medrese-i Hakāik ve Medrese-i Kudsiyye’ye devam etti. Ayrıca babasından ve Şeyh Ebü’l-Kāsım-ı Irâkī’den sarf, nahiv ve mantık dersleri aldı. 1910 yılının sonlarına doğru
Nîm-Avurd adı verilen bir medreseye kaydoldu. Yirmi yıl öğrenimini sürdürdüğü bu medresede Âyetullāhi’l-uzmâ Seyyid Mirza Bâkır-ı Durçeî gibi dönemin tanınmış âlimlerinden faydalanma imkânı buldu. Ders aldığı diğer bazı hocalar Hakîm Muhammed Horasânî, Ali Müderris Yezdî, Seyyid Mehdî Durçeî, Mirza Ali Cenâb’dır. Burada fıkıh, usûl-i fıkıh, kelâm, mantık, tasavvuf, edebiyat, astronomi ve felsefe okudu. Öğrenimini sürdürürken bir yandan da İsfahan’da yeni kurulan medreselerde ders verdi. 1929’da Millî Eğitim Bakanlığı’nda çalışmaya başladı. Orta öğretimde edebiyat sınıfı açmak üzere Tebriz’de görevlendirildi. 1931’de Tahran’a döndü. Medrese-i Dârülfünûn, Medrese-i Şeref-i Muzafferî, Debîristân-ı Nizâm ve Dânişkede-i İfserî’de Farsça metinler, edebiyat tarihi ve edebî sanatlar okuttu. Tahran Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde fıkıh ve Edebiyat Fakültesi’nde edebî sanatlarla ilgili dersler verdi. Senâ mahlasıyla şiirler yazdı. 1966’da emekli olduktan sonra bütün vaktini ilmî çalışmalara ayırdı. Telif ettiği eserlerin yanı sıra birçok klasik eseri neşre hazırladı. 19 Temmuz 1980’de Tahran’da öldü ve İsfahan’da toprağa verildi. Encümen-i Üstâdân-ı Zebân u Edebiyyât-ı Fârsî tarafından kendisi için Hümâǿînâme adlı bir armağan kitabı yayımlanmıştır (Tahran 2535 şş.).
Eserleri. Çok sayıda eser kaleme alan Hümâî’nin bazı telif eserleri şunlardır. 1. Târîħ-i Edebiyyât-ı Îrân. Beş cilt olarak tasarlanan eserin ilk iki cildi bir arada Tebriz’de (1308 hş./1929) ve Tahran’da (1340 hş./1961) basılmıştır. 2. Ġazzâlînâme: Şerĥ-i Ĥâl u Âŝâr u Efkâr-ı İmâm Muĥammed-i Ġazzâlî (Tahran 1318 hş./1939, 1342 hş.). Eser Gazzâlî’nin hayatı ve eserleri yanında İslâmî ilimler, edebiyat ve İslâm mezhepleri hakkında geniş bilgi ihtiva etmektedir. 3. Risâle der Şerĥ-i Aĥvâl-i ŞuǾarâ-yı İśfahân-ı Ķarn-ı 13-14h. Bir bölümü Âteş-i İsfahânî divanının (İsfahan 1336 hş.), bir bölümü de Gamgîn-i İsfahânî divanının (Tahran 1328 hş.) önsözünde yayımlanmıştır. 4. ŚınâǾât-ı Edebî der Fenn-i BedîǾ u Aķsâm-ı ŞiǾr-i Fârsî (Tahran 1342 hş., 1347 hş.). 5. Ŧable-i ǾAŧŧâr ve Nesîm-i Gülistân (Tahran 1346 hş.). Ferîdüddin Attâr ve Sa‘dî-i Şîrâzî hakkında yazılmış iki makaleden meydana gelir. 6. Ħayyâmînâme (Tahran 1346 hş.). Ömer Hayyâm’ın hayatı ve eserleri hakkında yazılan iki ciltlik bu eserin sadece ilk cildi basılmıştır. 7. Tefsîr-i Meŝnevî-i Mevlevî: Dâstân-ı ĶalǾa-yi Źâtü’ś-śuver yâ Diz-i Hûşrübâ (Tahran 1349 hş.). Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Meŝnevî’sindeki bir hikâyesinin şerhidir. 8. Fünûn-ı Belâġat u ŚınâǾât-ı Edebî (2. bs. Tahran 1363 hş.; 7. bs. 1370 hş./1985). 9. Taśavvuf der İslâm. Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr ile ilgili bir çalışmadır (3. bs. Tahran 1374 hş./1989). 10. Dîvân-ı Ŝenâ (Tahran 1367 hş.). Daha önce bir kısmı Dânişnâme adıyla (İsfahan 1302 hş.), bir kısmı da çeşitli dergi ve kitaplarda yayımlanan şiirleri Mâhıduht Bânû Hümâî tarafından neşre hazırlanmıştır.
Yayıma hazırladığı bazı eserler de şunlardır: Sultan Veled, Velednâme (Tahran 1316 hş./1937); Bîrûnî, Kitâbü’t-Tefhîm (Tahran 1316 hş./1937); Gazzâlî, Naśîĥatü’l-mülûk (Tahran 1316 hş./1937); Taśĥîĥ-i Dîvân-ı Ĥakîm Muħtârî-i Ġaznevî (Tahran 1340 hş./1961); Münteħab-ı Aħlâķ-ı Nâśırî (Tahran 1320 hş.); Kâşânî, Miśbâĥu’l-hidâye ve miftâĥu’l-kifâye (Tahran 1325 hş.).
Hümâî’nin Târîħ-i İśfahân, Târîħ-i Edvâr-ı Fıķh-ı İslâmî, Şerĥ-i Müşkilât-ı EşǾâr-ı Meŝnevî-i Mevlevî, Risâle-i Efkâr u ǾAķāyid-i Mevlevî gibi bazı eserleri henüz yayımlanmamıştır (eserlerinin bir listesi için bk. Muhammed Hânsârî, s. 32-38; Muhammed Hüseyin Tesbîhî, sy. 42 [1374], s. 59-61).
BİBLİYOGRAFYA:
Hânbâbâ, Müǿellifîn-i Kütüb-i Çâpî-yi Fârsî, Tahran 1340 hş., II, 370-371; Muhammed Hânsârî, “Zindegînâme-i Üstâd Celâleddîn-i Hümâǿî”, Hümâǿînâme (nşr. Mehdî Muhakkık), Tahran 2535 şş., s. 1-38; Muhammed-i İsti‘lâmî, Bugünkü İran Edebiyatı Hakkında Bir İnceleme (trc. Mehmet Kanar), Ankara 1981, s. 177; Muhammed Hüseyin Tesbîhî, “Şenânâme: Der Aĥvâl u Âşâr-ı Şenâ-i İśfahânî”, Dâniş, sy. 42, İslâmâbâd 1374 hş./1995, s. 55-73.
Tahsin Yazıcı