HUMEYDÎ, Muhammed b. Fütûh

(محمد بن فتوح الحميدي)

Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Nasr Fütûh (Fettûh) b. Abdillâh el-Humeydî (ö. 488/1095)

Hadis, tarih ve fıkıh âlimi.

Endülüs’ün doğusunda yer alan Mayurka (Majorka) adasında doğdu. Büyük dedesi Humeyd’e nisbetle Humeydî, aslen Yemen’in Ezd kabilesinden olması sebebiyle Ezdî, doğduğu yere nisbetle Mayurkī nisbeleriyle anılır. Küçük yaşta Kur’an’ı ezberledi ve babası tarafından hadis meclislerine götürüldü. Ebü’l-Kāsım Asbağ b. Râşid ve İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’den fıkıh öğrendi. 430-440 (1038-1048) yılları arasında İbn Hazm’dan eserlerini kıraat ve arz yoluyla okuyarak rivayet eden Humeydî, İbn Abdülber en-Nemerî’den de muhtemelen bu dönemde faydalandı ve ardından ilim seyahatlerine başladı. 448’de (1057) hacca gitti; ardından Dımaşk, Mekke, Medine, Kahire, Dimyat, Kayrevan, Vâsıt gibi ilim merkezlerini dolaştı ve Bağdat’a yerleşti. Burada Hatîb el-Bağdâdî ve İbn Mâkûlâ gibi âlimlerden faydalandı. Kendisinden de başta hocaları Hatîb el-Bağdâdî ve İbn Mâkûlâ olmak üzere Muhammed b. Tarhân, Ebû Bekir İbn Meymûn gibi tanınmış kişiler rivayette bulundular.

Zâhirî mezhebinin Endülüs temsilcilerinden olan Humeydî râvileri iyi tanıyan, hadis illetlerine vâkıf, güvenilir bir muhaddis, takvâ sahibi bir âlimdi. 17 Zilhicce 488’de (18 Aralık 1095) Bağdat’ta vefat etti. Cenaze namazını ünlü fakih Şâşî kıldırdı ve Bâbü Ebrâz Kabristanı’nda Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin yanına defnedildi; ancak vasiyetine uyularak naaşı 491’de (1098) Bâbü Harb Kabristanı’na Bişr el-Hâfî’nin yanına nakledildi. Bu sebeple onun 491’de öldüğünü zannedenler de olmuştur.

Eserleri. 1. el-CemǾ beyne’ś-Øaĥîĥayn* Śaĥîĥi’l-Buħârî ve Śaĥîĥi Müslim. Eser, Śaĥîĥ-i Buħârî ile Śaĥîĥ-i Müslim’deki hadisleri sahâbe râvilerini esas alarak bir araya getiren çalışmaların en güzel örneği kabul edilir. Humeydî, Buhârî ve Müslim’de bulunmayan bazı rivayetleri de eserine almış, ayrıca hadislerdeki garîb kelimeleri açıklamıştır. Üzerinde bazı şerh ve ihtisar çalışmaları yapılmış olan eseri Rif‘at Fevzî Abdülmuttalib yayımlamış (Aħbârü’t-türâŝi’l-İslâmî, XXVI [1411/1990], s. 6), Ali Hüseyin Bevvâb da Riyad’da beş ciltlik başka bir neşrini gerçekleştirmiştir (Muhyiddin Atıyye v.dğr., I, 255). 2. Ceçvetü’l-muķtebis* fî źikri vülâti (fî târîħi Ǿulemâǿi)’l-Endelüs. İbnü’l-Faradî’nin (ö. 403/1013) Târîħu Ǿulemâǿi’l-Endelüs adlı eserine yazılan zeyillerin ilki olan eserde Endülüs’ün fethinden (92/711) 450 (1058) yılına kadar gelen siyasî ve kültürel tarihi incelenmektedir. Muhammed Tâvît et-Tancî (Kahire 1372/1952), bir komisyon (Kahire 1966) ve İbrâhim el-Ebyârî (Beyrut 1403/1983, 1404/1984, 1410/1989) tarafından üç ayrı neşri yapılmıştır. 3. Teshîlü’s-sebîl ilâ teǾallümi’t-tersîl. Güzel konuşma ve yazmada, dualarda, tebrik, teselli ve tâziyelerde uyulması gereken kuralları örnekleriyle anlatan eserin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki nüshasının (III. Ahmed, nr. 2351) tıpkıbasımı Fuat Sezgin tarafından gerçekleştirilmiştir (Frankfurt 1405/1985). 4. Tefsîru ġarîbi mâ fi’ś-Śaĥîĥayn. Râvilerin adları esas alınarak telif edilen eser Zübeyde Muhammed Saîd Abdülazîz tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1415/1995). 5. eź-Źehebü’l-mesbûk fî vaǾži’l-mülûk. Melik ve emîrlere nasihat amacıyla yazılan eseri Ebû Abdurrahman b. Akīl ez-Zâhirî ve Abdülhalîm Üveys neşretmiştir (Riyad 1402/1982). 6. Teźkiretü’l-Ĥumeydî. Müellifin arkadaşları ve talebeleri için seçtiği ahlâkî ve edebî metinleri ihtiva eden eser, Ebû Abdurrahman b. Akīl ez-Zâhirî tarafından eź-Źaħîre mine’l-muśannefâti’ś-śaġīre adlı kitap içinde yayımlanmıştır (Riyad 1401/1981, 1403/1983). 7. Merâtibü’l-cezâǿ yevme’l-ķıyâme Ǿalâ mâ câǿet bihî nuśûśü’l-Ķurǿân ve’s-süneni’ŝ-ŝâbite Ǿan Resûlillâh (nşr. Ebû Abdurrahman b. Akīl ez-Zâhirî, Riyad 1401/1981). 8. Manžûme dâliyye fi’n-naķż Ǿalâ men Ǿâbe’l-ĥadîŝ ve ehlehû. Gotha Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunmaktadır (Brockelmann, GAL Suppl., I, 579). 9. Bülġatü’l-müstaǾcel fî maǾrifeti cümel mine’t-târîħ. İslâm’ın başlangıcından 487 (1094) yılına kadarki tarihini ele alan eserin (Keşfü’ž-žunûn, I, 252) günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir.

Humeydî’ye nisbet edilen diğer eserler de şunlardır: el-Müteşâbih fî esmâǿi’l-fevâkih, Kitâbü Nevâdiri’l-eŧıbbâǿ, Cüzǿü’l-aħbâr ve’l-eşǾâr, el-Emâni’ś-śâdıķa, Źemmü’n-nemîme, Tuĥfetü’l-müştâķ fî źikri śûfiyyeti’l-ǾIrâķ, Dîvânü şiǾr, Men iddeǾa’l-emân min ehli’l-îmân, Edebü’l-eśdiķāǿ, Mâ câǿe mine’n-nuśûś ve’l-aħbâr fî ĥıfži’l-câr, Muħâŧabâtü’l-eśdiķāǿ fi’l-mükâtebât ve’l-liķāǿ.

BİBLİYOGRAFYA:

Humeydî, Ceźvetü’l-muķtebis (nşr. Muhammed Tâvît et-Tancî), Kahire 1372/1952, neşredenin mukaddimesi, s. 6-10; a.e. (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire 1410/1989, neşredenin mukaddimesi, I, 5-22, ayrıca bk. I, 269; İbn Beşküvâl, eś-Śıla (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire 1989, III, 818-819; İbn Hayr, Fehrese, s. 122, 385, 400; Dabbî, Buġyetü’l-mültemis (Ebyârî), I, 161; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XVIII, 282-286; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 282-284; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIX, 120-127; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1218-1222; Safedî, el-Vâfî, IV, 317-318; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, V, 156; Taşköprizâde, Miftâĥu’s-saǾâde, I, 269; II, 140; İbnü’n-Neccâr, el-Müstefâd min źeyli Târîħi Baġdâd (nşr. M. Mevlûd Halef), Beyrut 1406/1986, s. 122-124; Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb, II, 112-115; Keşfü’ž-žunûn, I, 252, 385, 581, 599-600, 601; II, 1792; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, III, 392; Brockelmann, GAL, I, 413; Suppl., I, 578-579; a.mf., “Mayurkî”, İA, VII, 417; Îżâĥu’l-meknûn, I, 124, 287, 543, 544; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 218-219; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 121-122; Muhsin Cemâleddin, “el-Ĥumeydî”, Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, sy. 10, Bağdad 1967, s. 179-206; Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 376; Muhyiddin Atıyye v.dğr., Delîlü’l-müǿel-lefâti’l-ĥadîŝi’ş-şerîf, Beyrut 1416/1995, I, 255, 376; A. C. Lopez, “Un nuevo manuscrito de la yaźwat al-muqtabis de al-Ĥumaydî”, Estudios Onomástico-Biográficos de al-Andalus, II, Granada 1989, s. 299-306; Aħbârü’t-türâŝi’l-İslâmî, XXVI, Küveyt 1411/1990, s. 6; Zeytûn Beygam, “Ĥayâtü Ebî ǾAbdillâh Muĥammed b. Ebî Naśr el-Ĥumeydî ve müǿellefâtüh”, ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye, XXVI/1-2, İslâmâbâd 1412/1991, s. 447-470; Moh. Ben Cheneb, “Humeydî”, İA, V/1, s. 587; A. Huici Miranda, “al-Ĥumaydī”, EI² (Fr.), III, 593-594.

Ahmet Yücel