HÜSEYİN TEVFİK PAŞA
(1832-1901)
Osmanlı devlet adamı ve matematikçisi.
Günümüzde Bulgaristan sınırları içinde yer alan Vidin’de doğdu. Hem bundan dolayı hem de kendisi gibi matematikçi olan sınıf arkadaşı Tevfik Paşa’dan ayırt edilmek için daha çok Vidinli lakabıyla anıldı. Babası Hasan Tahsin Efendi’dir. İlk okulu ve rüşdiyeyi Vidin’de okuduktan sonra on beş-on altı yaşlarında iken İstanbul’a giderek Hasköy’deki Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun’un resim sınıfına kaydoldu. Resim hocasının perspektif üzerine yaptığı açıklamaları kavrayamadığından şikâyet etmesi üzerine daha önce Öklid geometrisi okumadığı anlaşılınca Maçka’daki askerî idâdîye gitmesi uygun görüldü. Bu okulu bitirdikten sonra Mekteb-i Harbiyye’ye girdi. Burada Cambridge Üniversitesi mezunu matematik öğretmeni Tâhir Paşa onun üstün matematik yeteneğini farkederek kendisine özel dersler verdi ve yanına yardımcı alıp bazı günler kendi yerine derslere girmesini sağladı. Böylece Hüseyin Tevfik bir yandan öğrenim görürken bir yandan da küçük sınıflara öğretmenlik yaparak kısa sürede hem hocalar hem öğrenciler arasında şöhrete kavuştu. Sonraları Hüseyin Tevfik, “Her ne elde ettimse Tâhir Paşa sayesinde olmuştur” diyerek ona karşı beslediği minnet duygusunu dile getirmiştir. 1859’da diplomasını alınca Erkân-ı Harbiyye’ye girdi ve 1860 yılında buradan mezun olduktan sonra muallim kadrosuyla Harbiye’ye ve muallim muavini kadrosuyla Erkân-ı Harbiyye’ye tayin edildi. Tâhir Paşa’nın vefatı üzerine üst sınıflara cebir, yüksek cebir, geometri, analiz, diferansiyel ve entegral hesap, mekanik ve astronomi derslerini de o verdi. Bu sıralarda Tâhir Paşa’nın Avrupalı matematikçiler tarzında yazdığı cebir kitabına da türevler ve seriler bahislerini eklemiştir (aş. bk.).
Hüseyin Tevfik 1863 yılında kolağasılığa, 1867’de binbaşılığa ve 1869’da kaymakamlığa yükseltilmesinden sonra pek iyi geçinemediği sınıf arkadaşı Şevket Paşa’nın Harbiye kumandanı olması üzerine Harbiye’deki dersleri de uhdesinde kalmak şartıyla Tophâne-i Âmire’de kurulan Tecrübe ve Muayene Komisyonu’na üye tayin edildi. Bunun üzerine Harbiye’den Bahriye’ye geçmek istediyse de kendisinden çok şey bekleyen yeni serasker Hüseyin Avni Paşa onu, önce balistik ve tüfek imalâtı üzerine incelemelerde bulunmak üzere Fransa’ya göndereceğini söyleyerek ikna etti. Hüseyin Tevfik iki yıl Paris’te kaldı ve bu süre zarfında bir silâh fabrikasının yanı sıra Paris Üniversitesi’ne ve College de France’a da devam ederek matematik bilgisini geliştirdi; bu arada Nâmık Kemal başta olmak üzere orada bulunan zamanın aydınlarından da büyük itibar gördü. 1872 yılında geri döndüğünde miralaylığa terfi etti ve Tophâne-i Âmire’deki görevine başladı. Bu görevi sırasında silâhlar hakkında Paris’te elde ettiği bilgileri daha da geliştirmiş, ayrıca dürüstlüğü ve çalışkanlığı ile de tanınmıştır. 1 Ağustos 1872’de Winchester Şirketi’ne 200.000 ve 1873’te de Providence Tool Kumpanyası’na 500.000 adet Martini-Henry tüfeği sipariş edilmişti. Tüfeklerin şartlara uygun imal edilmesini denetlemek ve silâhları teslim almak üzere görevlendirilen komisyonda bulundu. İmalâtın başlamasından altı ay önce İngilizce öğrenmek amacıyla Amerika’ya gitti. Bu görevi esnasında mirlivâlık rütbesini aldı. Söz konusu silâhlar 1876’da Hüseyin Avni Paşa’nın seraskerliği zamanında askerlere dağıtılmaya başlanmıştı.
Silâhlarla birlikte geriye döndüğünde ferikliğe yükseltilen Hüseyin Tevfik Paşa Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun nâzırlığına, henüz bir yıl dolmadan Tophâne-i Âmire Meclisi reisliğiyle beraber Umûr-ı Nâfia Komisyonu üyeliğine tayin edildi. Ardından 23 Aralık 1880’de Maliye nâzırlığına getirildiyse de 27 Temmuz 1881’de görevden alındı. 15 Ağustos 1882’de Tophâne-i Âmire fabrikaları müfettişliğine ve 1883 yılında ortaelçilikle Washington sefirliğine gönderildi. Üç yıl sonra Askerî Teftiş Kurulu üyeliğine getirildi. Bu görev çerçevesinde Mauser tüfeklerinin (mavzer) muayenesi için Almanya’ya yollanan komisyonun başkanlığını yürütürken bir jurnal üzerine geri çağrılıp Roma sefirliğine tayin edildi, fakat bu göreve gitmedi; 1891’de Ticaret ve Nâfia nâzırlığına getirildi. 1893’te müşir oldu ve beş yıl kadar Nâfia nâzırlığı yaptıktan sonra Dîvân-ı Muhâsebât reisliğine tayin edildi. 2 Ekim 1897’de ikinci defa Maliye nâzırı oldu ve
ertesi yıl yine Askerî Teftiş Kurulu üyeliğine getirildi ve bu görevde iken 16 Haziran 1901’de vefat etti; mezarı Eyüp’te Beybaba sokağı kenarındaki kabristandadır.
Fransızca ile İngilizce’yi çok iyi bilen ve büyük bir matematikçi olan Hüseyin Tevfik Paşa resmî görevleri dışında kalan zamanlarını özellikle Amerika Birleşik Devletleri’nde bulunduğu yıllarda tamamen matematiğe ayırmıştır. Linear Algebra adlı İngilizce eserini Amerika’da yazmış, üzerinde çok çalıştığı halde bir sonuca ulaştıramadığı Argand sistemindeki eksiklikleri de ikinci defa Amerika’ya giderken yolda tamamlamıştır. Ünlü matematikçi Sâlih Zeki, Hüseyin Tevfik Paşa’nın bu problemi kamarasında âdeta Allah’tan gelen bir ilhamla bir sigara paketinin arkasında çözdüğünü ve kendisinin bu sigara paketini gördüğünü, ancak bunun paşanın vefatından sonra evrakı arasından çıkmadığını yazmaktadır. Hüseyin Tevfik Paşa, Amerika’da bulunduğu yıllarda uğraştığı ilmî konulara ait bütün kitapları toplayıp Türkiye’ye getirmiştir; bunlardan 1873’te Kelland ve Taid tarafından yayımlanan kuaterniyonlara (üstün karmaşık sayılar) dair kitabın hemen her sayfasına çeşitli açıklama ve ilâveler yaptığı görülür.
Hüseyin Tevfik Paşa Yûsuf Ziyâ Paşa, Gazi Ahmed Muhtar Paşa, Sakızlı Ahmed Esad Paşa ve Ali Nakī Efendi ile beraber fakir müslüman çocukların eğitim ve öğretimlerine yardımcı olmak amacıyla 30 Mart 1864’te Cem‘iyyet-i Tedrîsiyye-i İslâmiyye’yi kurdu. Bu cemiyetin 1867 yılından itibaren aylık olarak neşretmeye başladığı Mebâhis-i İlmiyye adlı dergide makaleler yayımladı.
Eserleri. 1. Linear Algebra. XVII. yüzyıldan itibaren İslâm âleminde fen alanında yazılan eserlerin tamamının Doğu’dan veya Batı’dan yapılmış derlemelerden ibaret olmasına karşılık 1882’de İngilizce olarak kaleme alınan ve o dönemdeki matematiğin en yeni konularından kuaterniyonları işleyen kitap tamamen orijinal içeriğiyle önemli bir istisna teşkil etmiş ve 1920’lere kadar bu niteliğini korumuştur. Hüseyin Tevfik Paşa bu eserinde, 1843’te İrlandalı matematikçi-astronom William Rowan Hamilton tarafından bulunan ve fiziğe uygulanmasıyla büyük önem kazanan kuaterniyonlar üzerinde yoğunlaştırdığı çalışmasının sonunda, kompleks sayılar cebrini içine alan ve üç boyutlu uzay vektörleri kümesini oluşturan üç boyutlu cebiri inşâ etmiştir. Bu metodun elemanter geometriye ait çeşitli problemlere tatbikini de gösteren bu orijinal eser Türk ve İslâm bilim tarihi bakımından çok önemli bir yere sahiptir. 1882 yılında İstanbul’da yayımlanan kitabın birinci baskısı 68, 1892’de gerçekleştirilen genişletilmiş ve düzeltilmiş ikinci baskısı ise 185 sayfa olup Kâzım Çeçen tarafından bu baskının ofset neşri yapılmıştır (bk. bibl.). Eserin çok az sayıda yapıldığı anlaşılan ilk baskısının bir örneği Kandilli Rasathânesi Kütüphanesi’nde (nr. A 401/1776), ikinci baskısının iki örneği de İstanbul Teknik Üniversitesi Merkez Kütüphanesi’nde (nr. 2635/236) bulunmaktadır. 2. Zeyl-i Usûl-i Cebr. Tâhir Paşa’nın Usûl-i Cebr adlı taş basması kitabına yazdığı türevler ve Taylor, Mc. Lauren serileri gibi konuları içeren ektir (İstanbul 1278, 2. baskısı da yapılan eser bulunamamıştır). 3. Cebr-i Alâ (bulunamamıştır). 4. Fenn-i Makina (İstanbul, ts.). 5. Usûl-i İlm-i Hisâb (yalnız 224 sayfası basılan eser bulunamamıştır). 6. Mahsûsât ve gayr-i mahsûsât (felsefe ile ilgilidir, bulunamamıştır). Hüseyin Tevfik Paşa’nın bunlardan başka astronomi ve rubu‘ tahtasına dair iki kitap daha kaleme aldığı ve Mebâhis-i İlmiyye dergisinde çeşitli yazılarının yayımlandığı bilinmektedir (bu dergi İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı katalogunda olmasına rağmen bulunamamıştır).
BİBLİYOGRAFYA:
BA, Sicill-i Ahvâl Defteri, nr. 1, s. 574-575; Salnâme-i Nezâret-i Hâriciyye (1302), İstanbul 1310, s. 384-385; Osmanlı Müellifleri, III, 258-259; Mehmed Esad, Mir’ât-ı Mekteb-i Harbiyye, İstanbul 1310; a.mlf., Mir’ât-ı Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun, İstanbul 1986, s. 103, 135; Salih Zeki, Kāmûs-ı Riyâziyyât, İÜ Ktp., TY, nr. 908, V, 450-452; Hüseyin Tevfik Paşa ve “Linear Algebra” (haz. Kâzım Çeçen), İstanbul 1988, hazırlayanın girişi, s. 18-43; “Sâlih Zeki’nin Hatıratı”, Muallimler Mecmuası, II/22, İstanbul 1924, s. 682-707; Halis Ayhan - Hakkı Maviş, “Dârüşşafaka”, DİA, IX, 7.
Kâzım Çeçen