HÛŞHÂL HAN HATAK
(خوشحال خان خطك)
(ö. 1100/1689)
Peştular’ın millî şairi ve kumandanı.
1613’te, büyük dedesi Melik Akûray tarafından Pencap bölgesinde kurulan Akûre şehrinde doğdu. Bâbürlü Devleti’nin hizmetinde bulunan Melik Akûray Peştu kabilelerinden Hatak’in reisiydi. Ekber Şah (1556-1605) tarafından Attok’tan Peşâver’e giden yolun vergisini toplamakla görevlendirilmişti. Hûşhâl’in babası Şehbâz Han ve dedesi Yahyâ, Cihangir ve Şah Cihan’ın hizmetinde bulundular. Hûşhâl, gençliğinde babasıyla birlikte âsi kabilelere karşı girişilen savaşlara katıldı. Babası bir savaşta öldürülünce “han” unvanı ile onun yerine geçti, 1641’de Hatak kabilesinin reisi oldu. 1645’te subay olarak katıldığı Belh ve Bedahşan savaşlarında gösterdiği yararlılıklardan ötürü Şah Cihan tarafından ödüllendirildi.
Ekber Şah zamanından Evrengzîb dönemine (1658-1707) kadar Bâbürlü hükümdarlarına hizmet eden ve bu hizmetleri karşılığında büyük ödüllere nâil olan Hatak kabilesinin talihi bu son hükümdar döneminde tersine döndü. Hûşhâl Han’ın, Bâbürlü hükümdarları ile araları iyi olmayan kabilelerle uzlaşma yoluna gitmesi, ayrıca sarayda onun hakkında çıkan dedikodular Evrengzîb’i kızdırdı. Evrengzîb, önce ailenin Ekber Şah zamanından beri alageldiği yol vergisinden onu mahrum etti. Ardından Kâbil valisi ve onun Peşâver’deki temsilcisinin düzenlediği bir planla tutuklanarak Delhi’ye gönderildi (1074/1664).
İki yıl sonra Bâbürlü hükümdarlarına sadık kalması şartıyla memleketine dönmesine izin verilen Hûşhâl burada bölge valisi II. Mehâbet Han’la iyi ilişkiler kurdu. Onun başka bir bölgeye tayin edilmesini fırsat bilerek Bâbürlü hâkimiyetine karşı olan kabileleri birleştirmek üzere faaliyet göstermeye başladı. Patanlar’ın en güçlü kabilesi Afridîler’le anlaşarak Evrengzîb’e bağlı kabilelerden Bengeşler’e karşı harekete geçti ve onları yendi. Ancak 1674’te Evrengzîb’in bugün Pakistan sınırları içinde bulunan Hasanabdal kasabasına gelerek başlattığı askerî harekât sonucu muhalif kabilelerin mukavemeti kırıldı. Hûşhâl Han bunun üzerine oğlu Eşref Han lehine kabile reisliğinden çekildi. Evrengzîb’in yanında yer alan diğer oğlu Behram Han onunla savaşa girişince dağlık bölgelere sığınmak zorunda kaldı. Hûşhâl Han son günlerini Afridîler arasında geçirdi. 1100’de (1689) ölünce vasiyeti üzerine Akûre’nin yaklaşık 6 km. batısında ıssız dağlık bir yere defnedildi. Onun bu son isteği Pakistan’ın millî şairi İkbal’in şiirlerine yansımıştır.
Eserleri. Hûşhâl’in şiirleri Evrengzîb’e karşı savaşan Patanlar’ın güç kaynağı olmuştur. Peştuca ve Farsça yazan Hûşhâl’in şiirleri kahramanlık, dindarlık, tasavvuf, vatan severlik, ahlâk ve aşk konusundadır. Rûhî mahlasıyla yazdığı Farsça şiirleri İran edebiyatının sebk-i Hindî üslûbunda yazılmış en iyi örnekleridir. Peştu edebiyatının önde gelen simalarından sayılan Hûşhâl’e atfedilen 100’ü aşkın eserden başlıcaları şunlardır: 1. Dîvân. 16.000 beyitten ibaret olup Peştuca ve Farsça şiirlerini içerir (Peşâver 1869; Hûtî 1928). Bu şiirler Külliyyât adıyla Abdülhay Habîbî-i Kandehârî (Kandehar 1938) ve Dost Muhammed Kâmil tarafından da neşredilmiştir (Peşâver 1952). 2. Fažlnâme. Peştuca dinî bir mesnevidir (Kâbil 1952). 3. Bâznâme. Peştuca yazılan bu eserde doğanla yapılan avcılık anlatılmaktadır (Kâbil 1953). 4. Destârnâme. Şairin içtimaî, siyasî ve ahlâkî konularla ilgili düşüncelerini içerir (Kâbil 1966). 5. Ŧıbnâme. Halk sağlığına dair bir eserdir (Peşâver 1985). Kaynaklarda Sivâtnâme, Ĥabsnâme (Fırâķnâme), Ferrûħnâme adlı manzum; Beyâž ve Hidâye (Âyine) adlı mensur eserler de Hûşhâl’e nisbet edilmiştir (UDMİ, IX, 52).
Hûşhâl Han’ın bazı şiirleri Evelyn Howell ve Olaf Caroe (The Poems of Khushal Khan Khutak with English Version a Selection, Peshāwar 1963) ile D. N. Mac Kenzie (Poems from the Divān of Khūshāl Khān Khattak, London 1965) tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
C. E. Biddulph, Afghan Poetry of Seventeenth Century, London 1890, bk. İndeks; A. R. Bînvâ, Ħûşĥâl Ħaŧak, Kâbil 1950; Celîl Kıdvaî, Peştû Edeb, Karaçi 1951, s. 7-24; Rızâ Hemdânî, Edebiyyât-ı Serĥâd, Lahor 1953, bk. İndeks; Ma‘sûme İsmetî, Ħûşĥâl Ħaŧak Kistî, Kâbil 1956; G. Morgenstierne, “Notes sur la peinture de la vie quotidienne dans la poésie de Khashhal Khatak”, Akten des Vierundzwanzigsten Internationalen Orientalisten-kongresses München (ed. Herbert Franke), Wiesbaden 1959, s. 493-496; a.mlf., “Khushhal Khan-The National Poet of the Afghans”, JRCAS, XLVII/1 (1960), s. 49-57; Abbas Samed Han, Ħûşĥâl u İķbâl, Peşâver 1961, s. 73-83, 90-94; Peştû ŞâǾirî Fâriķ Buħârî Rıżâ Hemdânî (nşr. Encümen-i Terakkî-yi Urdu), Karaçi 1966, s. 60-64, 78-79, 135-145; Muhammed Medenî-yi Abbâsî, Peştû Zebân aôr Edeb ki Târîħ, Lahor 1969, s. 26-74; Feyyâz Mahmûd, Târîħ-i Edebiyyât-ı Müselmânân-ı Pâkistân u Hind, Lahor 1971, XIII, 33-87; Gulâm Rabbânî Agro, Edebî Rucĥanât, İslâmâbâd 1984, s. 27-33; O. Caroe, The Pathans, Karaçi 1984, s. 205-248; S. H. M. Ca‘ferî, Pâkistânî MuǾâşere aôr Edeb, Karaçi 1987, s. 131-146; R. B. Whitehead, “Hoşhal Han”, İA, V/1, s. 546; Ravan Farhadi, “Khushĥal Khān Khaŧak”, EI² (İng.), V, 72; Abdülhay Habîbî, “Ħûşĥâl Ħân Ħaŧak”, UDMİ, IX, 49-53.
Hanif Fauq