İBN ABDÜLHÂDÎ, Şemseddin
(شمس لدين ابن عبد الهادي)
Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Abdilhâdî es-Sâlihî ed-Dımaşkī (ö. 744/1343)
Hanbelî fakihi ve muhaddis.
İslâmî ilimlerin çeşitli dallarında birçok âlim yetiştiren İbn Kudâme ailesinden olup dedesi Abdülhâdî’ye nisbetle İbn Abdülhâdî lakabıyla tanınmıştır. Ayrıca İbn Kudâme el-Makdisî diye de anılır. 705 (1305) yılında Dımaşk’ın Sâlihiye mahallesinde doğdu. Çağdaşı olan tabakat müellifleri çoğunlukla doğum tarihi olarak 705 yılını verirken (Safedî, el-Vâfî, II, 161; İbn Kesîr, XIV, 210; İbn Tağrîberdî, II, 587) kendisiyle bilgi alışverişinde bulunmuş olan Zehebî bir yerde 705 veya 706 yılında (Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1508), başka bir yerde 705’te veya ona yakın bir tarihte (el-MuǾcemü’l-muħtaś, s. 216), yine çağdaşlarından İbn Receb ise 704 yılı Receb ayında (Şubat 1305) doğduğunu belirtmektedir (eź-Źeyl Ǿalâ Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile, II, 436; ayrıca bk. İbn Tolun, II, 432; İbnü’l-İmâd, VI, 141).
Erken yaşlarda temel İslâmî ilimlerin öğrenimine başlayan İbn Abdülhâdî, asrının şeyhülkurrâsı kabul edilen İbn Bashân Muhammed b. Ahmed’den kıraat, Ebü’l-Abbas el-Enderşî’den gramer, İbn Teymiyye’nin hocası Ebû Bekir Ahmed b. Abdüddâim es-Sâlihî, Îsâ el-Mut‘im, Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî ve Zehebî gibi âlimlerden hadis ve rivayet ilimlerini, Mecdüddin İsmâil b. Muhammed el-Harrânî ve Hanbelî mezhebinin diğer bazı meşhur âlimlerinden fıkıh okudu. On yedi yaşlarında iken bir müddet Takıyyüddin İbn Teymiyye’den akaid ve kelâm dersleri aldı. İbn Abdülhâdî bu ilimlerin her birinde köklü bir öğrenim görmüşse de daha çok hadis ricâli, ilel, cerh ve ta‘dîl konularında temayüz etmiş, Zehebî, İbn Kesîr ve Süyûtî gibi âlimler onu hadis hâfızları arasında saymışlardır.
İbn Abdülhâdî, daha sonra öğretim ve telif çalışmalarına başlayarak Dımaşk’taki Ziyâiyye, Sadriyye, Sabbâbiyye ve Ömeriyye medreselerinde hadis dersleri verdi. Ömeriyye Medresesi’ndeki derslerine bazan tanınmış Hanbelî âlimleri ve Dımaşk halkından pek çok kişi de katılırdı (İbn Kesîr, XIV, 189). Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî onun görev yaptığı medreseleri sayarken Gıyâsiyye ve Mansûriyye (Źeylü Teźkireti’l-ĥuffâž, s. 50), Süyûtî de Gıyâsiyye’nin adını zikrediyorsa da (Buġyetü’l-vuǾât, s. 12), Dımaşk’ta özellikle Hanbelîler’in Gıyâsiyye adında bir medreseleri bulunmamaktadır. Dolayısıyla burada Ziyâiyye kelimesi bir zühul eseri olarak Gıyâsiyye şeklinde yazılmış olmalıdır. Ayrıca Mansûriyye Medresesi de Dımaşk’ta değil Kahire’de olup İbn Abdülhâdî’nin Mısır’a giderek orada ders verdiğine dair kaynaklarda herhangi bir bilgi mevcut değildir.
Öğrencileri arasında Zehebî ile Selâhaddin es-Safedî gibi meşhur kişilerin de bulunduğu İbn Abdülhâdî’nin özellikle Zehebî ile olan ilişkisi bir hoca-talebe münasebetinden ziyade birbirinden faydalanan iki arkadaş ilişkisi şeklinde olmuştur (el-MuǾcemü’l-muħtaś, s. 216). Ahlâkî meziyetleri ve dinî ilimlerdeki derin vukufu ile çağdaşı olan âlimlerin takdirini toplayan İbn Abdülhâdî 10 Cemâziyelevvel 744 (30 Eylül 1343) tarihinde Dımaşk’ta sıtmadan öldü ve Kāsiyûn Mezarlığı’na defnedildi.
İbn Abdülhâdî’nin, hocası Takıyyüddin İbn Teymiyye’nin hayatına dair müstakil bir kitap yazması ve onun bazı görüşlerini savunmak için çeşitli risâleler kaleme alması, aralarında hoca-talebe ilişkisinin ötesinde köklü bir düşünce birliği bulunduğunu göstermektedir. Talebesi Safedî’nin, “Yaşasaydı ilimde şaşılacak derecede yükselecekti” (AǾyânü’l-Ǿaśr, II, 425) diyerek övdüğü İbn Abdülhâdî, kısa süren hayatına rağmen yetmişi aşkın kitap yazarak Hanbelî mezhebi tarihi içerisindeki önemli yerini almıştır (eserlerinin listesi için bk. Tenķīĥu’t-Taĥķīķ, neşredenin girişi, I, 95-106; el-Muĥarrer fi’l-ĥadîŝ, neşredenin girişi, I, 43-53).
Eserleri. 1. el-Muĥarrer fi’l-ĥadîŝ. Ahkâm hadisleri konusunda önemli kaynaklardan olan İbn Dakīkul‘îd’in el-İlmâm fî eĥâdîŝi’l-aĥkâm (Beyrut 1406/1986; nşr. Hüseyin İsmâil el-Cemel, I-II, Riyad 1414/1994) adlı kitabının ihtisarı olup fıkıh kitapları sistematiğine göre düzenlenmiştir. 1304 hadis ve haber ihtiva eden eser Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî, Muhammed Selîm İbrâhim Semâre ve Cemâl Hamdî ez-Zehebî tarafından yayımlanmıştır (I-II, Beyrut 1405/1985). 2. Tenķīĥu’t-Taĥķīķ fî eĥâdîŝi’t-TaǾlîķ. Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin, Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’ya ait et-TaǾlîķu’l-kebîr fi’l-mesâǿili’l-ħilâfiyye beyne’l-eǿimme adlı eserde geçen hadisleri tahkik ve tashih ettiği et-Taĥķīķ fî eĥâdîŝi’l-ħilâf (nşr. Mes‘ad Abdülhamîd Muhammed es-Sa‘denî - Muhammed Fâris, I-II, Beyrut 1415/1994) adlı kitapta bulunan hadislerden bazılarının senedlerinin kısaltılması ve bazı yeni konuların ilâve edilmesiyle meydana getirilmiştir. İbn Abdülhâdî burada hadis râvileri, hadislerin sıhhat veya zayıflık derecesi ve İbnü’l-Cevzî’nin hakkında görüş belirtmediği bazı râvilerin hayatları hakkında geniş bilgi vermiştir. Hilâfla ilgili toplam 351 meselenin incelendiği eserde İbnü’l-Cevzî’nin bazı yanlışları ve çelişkileri de gösterilmiştir (I, 119-125, neşredenin girişi). Eser M. Hâmid el-Fıkī (Kahire 1954) ve Âmir Hasan Sabrî (el-Ayn 1409/1989) tarafından neşredilmiştir. 3. Risâle laŧîfe fî eĥâdîŝi müteferriķa żaǾîfe. Özellikle fıkıh kitaplarında çeşitli hükümlerin dayandırıldığı bazı zayıf hadisleri tesbit eden önemli bir risâledir (nşr. Muhammed Îd el-Abbâsî, Dımaşk-Beyrut 1400/1980, 1404/1983; Riyad 1408/1987). 4. ĶavâǾidü uśûli’l-fıķh (nşr. Cemâleddin el-Kāsımî, Dımaşk, ts., fıkıh ve tefsir usulüne dair iki risâle ile birlikte bir mecmua içerisinde). 5. eś-Śârimü’l-münekkî fi’r-red Ǿale’s-Sübkî. Şâfiî âlimlerinden ve İbn Teymiyye’nin en büyük muarızlarından biri olan Takıyyüddin es-Sübkî’nin kabir ziyareti konusunda İbn Teymiyye’nin görüşlerini tenkit ettiği Şifâǿü’s-seķām fî ziyâreti ħayri’l-enâm adlı eserindeki iddialara cevap vermek için yazılmıştır (Kahire 1318/1900; Riyad 1983; Beyrut 1985). Ancak İbn Abdülhâdî’nin bu eserine karşı İbn Teymiyye muarızları reddiye yazmaya devam etmişlerdir (bu reddiyeler için bk. Sübkî, neşredenin girişi, s. 12). 6. Ŧabaķātü Ǿulemâǿi’l-ĥadîŝ. Eserde 350 hadis hâfızının hayatı anlatılmaktadır (nşr. Ekrem el-Bûşî - İbrâhim ez-Zeybek, I-IV, Beyrut 1409/1989). 7. el-ǾUķūdü’d-dürriyye fî menâķıbı Şeyħilislâm Aĥmed İbn Teymiyye (nşr. M. Hâmid el-Fıkī, Kahire 1356/1938; Beyrut 1406/1986; nşr. Hüseyin İsmâil el-Cemel, I-II, Riyad 1414/1994). İbn Teymiyye hakkındaki ilk kaynaklardan biridir. 8. Feżâǿilü’ş-Şâm (nşr. Mervân el-Atıyye, MMLAÜr., sy. 49, s. 91-166; nşr. Mecdî Fethî es-Seyyid, Tanta 1408/1988). 9. er-Red Ǿalâ Ebî Bekir el-Ħaŧîb fî mesǿeleti’l-cehr bi’l-besmele (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 55).
İbn Abdülhâdî’nin kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: Eĥâdîŝü’l-cemǾ beyne’ś-śalâteyn fi’l-ĥażar, Eĥâdîŝü ĥayâti’l-enbiyâǿ fî ķubûrihim, el-Aĥkâmü’l-kübrâ, el-İǾlâm fî źikri meşâyiħi’l-eǿimmeti’l-aǾlâm (Kütüb-i Sitte müelliflerinin hayatına dair), et-Tefsîrü’l-Müsned, er-Red Ǿalâ İbn Diĥye, er-Red Ǿalâ İbn Ŧâhir, er-Red Ǿale’l-Kiyâ el-Herrâsî, Şerĥu Elfiyyeti İbn Mâlik, Şerĥu Kitâbi’l-Ǿİlel Ǿalâ tertîbi kütübi’l-fıķh, el-ǾUmde fi’l-ĥuffâž, Feżâǿilü’l-Ĥasan el-Baśrî.
Bazı kaynaklarda, İbn Ferah’ın hadis terimlerine dair manzumesinin İbn Abdülhâdî tarafından Zevâlü’t-teraĥ fî şerĥi Manžûmeti İbn Feraĥ adıyla şerhedildiği ve Fleischer’in bunu yayımladığı (Leiden 1895) belirtiliyorsa da (Serkîs, I, 167; Necîb el-Akīkī, II, 363) söz konusu eser İbn Cemâa’ya aittir.
BİBLİYOGRAFYA:
Şemseddin İbn Abdülhâdî, el-Muĥarrer fi’l-ĥadîŝ (nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî v.dğr.), Beyrut 1405/1985, neşredenlerin girişi, I, 33-76; a.mlf., Tenķīĥu’t-Taĥķīķ fî eĥâdîŝi’t-TaǾlîķ (nşr. Âmir Hasan Sabrî), Ebûzabî 1409/1989, neşredenin girişi, I, 17-112; a.mlf., Ŧabaķātü Ǿulemâǿi’l-ĥadîŝ (nşr. Ekrem el-Bûşî - İbrâhim ez-Zeybek), Beyrut 1409/1989, neşredenlerin girişi, s. 11-72; a.mlf., Feżâǿilü’ş-Şâm (nşr. Mervân el-Atıyye), MMLAÜr., XLIX (1416/1995), neşredenin girişi, s. 92-112; Ebü’l-Fidâ, Târîħ (nşr. Mahmûd Deyyûb), Beyrut 1417/1997, II, 503; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1508; a.mlf., el-MuǾcemü’l-muħtaś bi’l-muĥaddiŝîn (nşr. M. Habîb el-Hîle), Tâif 1408/1988, s. 215-216; Safedî, el-Vâfî, II, 161-162; a.mlf., AǾyânü’l-Ǿaśr (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1990, II, 425; Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî, Źeylü Teźkireti’l-ĥuffâž li’ź-Źehebî, Beyrut, ts. (Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî), s. 49-50; Sübkî, er-Resâǿilü’s-Sübkiyye fi’r-red Ǿalâ İbn Teymiyye ve tilmîźihî İbn Ķayyim el-Cezviyye, Beyrut 1403/1983, neşredenin girişi, s. 12; İbn Kesîr, el-Bidâye, XIV, 189-210; İbn Râfi‘ es-Selâmî, el-Vefeyât (nşr. Sâlih Mehdî Abbas), Beyrut 1402/1982, I, 457-459; İbn Receb, eź-Źeyl Ǿalâ Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile, Beyrut, ts. (Dârü’l-Ma‘rife), II, 436-439; İbn Nâsıruddin, er-Reddü’l-vâfir (nşr. Züheyr eş-Şâvîş), Beyrut 1400/1980, s. 62-64; Makrîzî, es-Sülûk (Ziyâde), II/3, s. 659-660; İbn Kādî Şühbe, Târîħ (nşr. Adnân Dervîş), Dımaşk 1994, I, 394-396; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, III, 331-332; İbn Tağrîberdî, ed-Delîlü’ş-Şâfî (nşr. Fehîm M. Şeltût), Kahire, ts. (Mektebetü’l-Hancî), II, 587; Burhâneddin İbn Müflih, el-Maķśadü’l-erşed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Riyad 1410/1990, II, 360; Süyûtî, Ŧabaķātü’l-ĥuffâž (Ömer), s. 520-521; a.mlf., Buġyetü’l-vuǾât, Kahire 1326/1908, s. 12; Nuaymî, ed-Dâris fî târîħi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hasenî), Kahire 1988, I, 77, 143; II, 88-89; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn (Lecne), II, 83-84; İbn Tolun, el-Ķalâǿidü’l-cevheriyye fî târîħi’ś-Śâliĥiyye (nşr. M. Ahmed Dehmân), Dımaşk 1981, II, 432-435; Keşfü’ž-žunûn, I, 158, 406, 407; II, 1618, 1856; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VI, 141; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, II, 108-109; Kettânî, er-Risâletü’l-müsteŧrafe, s. 188; Serkîs, MuǾcem, I, 166-167; II, 1966; Brockelmann, GAL Suppl., II, 128; Îzâĥu’l-meknûn, I, 330; Selâhaddin el-Müneccid, MuǾcemü’l-müǿerriħîne’d-Dımaşķıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 157-158; Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriķūn, Kahire 1980, II, 363; Abdullah b. Ali es-Sübey‘î, ed-Dürrü’l-münađđad fî esmâǿi kütübi meźhebi’l-İmâm Aĥmed (nşr. Ömer b. Garâme el-Amravî), Beyrut 1416/1996, s. 221-224; Ferhat Koca, “Hanbelî Mezhebi”, DİA, XV, 544; C. Gillot, “Textes arabes anciens édités en Égypte au cours des années 1987 à 1990”, MIDEO, XX (1991), s. 485-488.
Ferhat Koca