İBN ABDÜLMELİK

(ابن عبد الملك)

Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdilmelik b. Muhammed b. Saîd el-Evsî el-Ensârî el-Merrâküşî (ö. 703/1303)

Mağrib ve Endülüs tarihçisi, edip ve şair.

11 veya 14 Zilkade 634’te (6 veya 9 Temmuz 1237) Merakeş’te doğdu. Aslen Evs kabilesine mensuptur. İlim ve fazilet sahibi bir kimse olan babası Muhammed şehrin ileri gelenlerindendi; annesi de Muvahhidler’den İbnü’l-Fâsî diye bilinen Muhammed b. Ahmed el-Kaysî’nin kızıdır. Ebü’l-Velîd İbn Ufeyr, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Atîk, Ebü’l-Kāsım Ahmed b. Muhammed el-Belevî, Kâtib Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed er-Ruaynî, İbnü’z-Zübeyr diye tanınan Ebû Abdullah Muhammed b. Ali ve Ebû Muhammed Hasan b. Kattân gibi hocalardan kıraat, hadis, fıkıh, ferâiz, kelâm, mantık, belâgat ve aruz tahsil etti; bu arada Ebû Temmâm’ın el-Ĥamâse’sini, Zeccâcî’nin el-Cümelü’l-kübrâ’sını ve Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ını da okudu. Ayrıca Endülüs, Sebte (Ceuta) ve Cezîretülhadrâ (Algeciras) gibi yerlere ilim öğrenme amacıyla gitti ve buralarda birçok âlimden ders aldı. 670 (1271-72) yılından sonra, iyi bir şiir münekkidi olan Ağmat şehrinin valisi Ebû Ali Ömer b. Ebü’l-Abbas el-Mettûsî el-Milyânî’nin huzurunda edebiyat meclislerine katıldı. Śılatü’ś-Śıla müellifi İbnü’z-Zübeyr onun Kâtib Ebü’l-Hasan er-Ruaynî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Hişâm, İbn Ufeyr ve başkalarından rivayette bulunduğunu, kendi teliflerinin bir kısmını bizzat istinsah ettiğini, tarih ve isnadı çok iyi bildiğini söylemektedir (Nübâhî, s. 130).

Bir süre Merakeş kadılığı yapan İbn Abdülmelik, Merînî Hükümdarı Ebû Ya‘kūb Yûsuf döneminde (1286-1307) başkadılığa getirildi. 703 yılı Muharreminin sonlarında (Eylül 1303) Tilimsân’da vefat etti; ölüm tarihiyle ilgili farklı rivayetler de vardır.

Eserleri. 1. eź-Źeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-Mevśûl ve’ś-Śıla. İbnü’l-Faradî’nin (ö. 403/1013) Kitâbü’l-Mevśûl fî târîħi Ǿulemâǿi’l-Endelüs’ü ile İbn Beşküvâl’in (ö. 578/1183) Kitâbü’ś-Śıla fî aħbâri (târîħi) eǿimmeti’l-Endelüs’üne yazılmış bir zeyildir. Mukaddimede kitabın cüz bölümlemesinden söz edilmez. Sehâvî el-İǾlân bi’t-tevbîħ li-men źemme’t-târîħ’inde, Süyûtî Buġyetü’l-vuǾât’ının mukaddimesinde ve Taşköprizâde Miftâĥu’s-saǾâde’de eserin dokuz cüz olduğunu bildirirler. Kitap, VII. (XIII.) yüzyılın ikinci yarısında Mağrib ve Endülüs tarihi hakkında kaleme alınan eserlerin en önemlisi ve en kapsamlısıdır; Lisânüddin İbnü’l-Hatîb, İbnü’l-Kādî ve Hasan el-Vezzân (Afrikalı Leon) tarafından da kaynak olarak kullanılmıştır. eź-Źeyl ve’t-tekmile’nin bugüne ulaşan cüzleri şunlardır: Birinci cüzden iki yazma nüsha mevcuttur. Bunlardan biri Karaviyyîn Kütüphanesi’nde (nr. 626) korunan, başından ve sonundan eksik nüshadır. Diğer nüsha, el-Hizânetü’l-Haseniyye’de (nr. 269) kayıtlı bulunmaktadır. Birinci cüz Muhammed b. Şerîfe tarafından iki cilt halinde yayımlanmıştır (Beyrut 1969). Dördüncü cüzden bir parça Escurial Library’de (nr. 1682) kayıtlı olup İhsan Abbas tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1964). Şahıslar hakkında olan bu cüz Sâbık b. Abdurrahman’dan başlayıp Abdullah b. Reşîķ ile biter. Beşinci cüz Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Halim, Tarih, nr. 6) ve diğer bazı kütüphanelerde üç nüsha olarak mevcut olup İhsan Abbas tarafından iki cilt halinde neşredilmiştir (Beyrut 1965). Altıncı cüzden iki nüsha mevcuttur; bunlardan biri Bibliothèque Nationale’de (nr. 2156), diğeri British Museum’da (nr. Or. 7940) bulunmaktadır. Bu cüz de İhsan Abbas tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1973). Sekizinci cüz tek nüsha olup Rabat’taki el-Hizânetü’l-âmme’de (nr. D. 1705) kayıtlıdır. Çok hatalı olan bu yazmanın bazı yaprakları eksiktir; mevcut yapraklar da rutubetten çok etkilenmiş durumdadır. Muhammed b. Şerîfe tarafından iki cilt halinde neşredilen (Rabat 1984) bu cüzde müellif şahıslar hakkında geniş bilgi verirken onların şahsiyet ve tabiatlarıyla ilgili tahliller de yapmaktadır. İbn Abdülmelik bu eserini “gurebâ”ya tahsis etmiştir; fakat o bu tabirle hemşehrisi olan Mağribliler’i kastetmektedir ve kitabını da Mağribli bir ruhla yazmıştır. Kadınlara ait kısımların da bulunduğu eser VI ve VII. (XII ve XIII.) yüzyıllardaki Muvahhidler dönemi Mağrib’inde güçlü bir ilmî hareketin varlığını göstermesi bakımından da önemlidir. Mağrib ve Endülüs’ün içtimaî ve siyasî tarihi açısından çok kıymetli bir kaynak olan eź-Źeyl ve’t-tekmile’nin edebî değerini anlamak için basılmış cüzlerin sonundaki kafiye ve edebî risâle fihristlerine bir göz atmak yeterlidir. Ancak önceki Endülüslü tarihçilerin terâcim kitaplarına göre daha ayrıntılı bilgi veren eserin ilmî değeri edebî değerinden daha büyüktür. 2. el-CemǾ beyne kitâbeyi İbni’l-Ķaŧŧân ve İbni’l-Mevvâķ Ǿalâ Kitâbi’l-Aĥkâm li-ǾAbdilĥaķ b. el-Ħarrâŧ. İbnü’l-Harrât diye tanınan Abdülhak b. Abdurrahman el-Ezdî el-İşbîlî’nin el-Aĥkâmü’l-kübrâ adlı eserine İbnü’l-Kattân el-Mağribî ve İbnü’l-Mevvâk tarafından yazılan zeyil ve tekmilelere yine zeyil ve tekmile mahiyetindedir (eź-Źeyl ve’t-tekmile, VIII/1, neşredenin girişi, s. 103-106). 3. el-CâmiǾ fi’l-Ǿarûż (a.g.e., VIII/1, neşredenin girişi, s. 106-107). Son iki eser zamanımıza ulaşmamıştır. Kaynaklarda müellifin diğer bazı risâlelerinden de söz edilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Abdülmelik, eź-Źeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-Mevśûl ve’ś-Śıla (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1964, IV, neşredenin girişi; a.e. (nşr. Muhammed b. Şerîfe), Rabat 1984, VIII/1, neşredenin girişi, s. 1-149; Abderî, er-Riĥletü’l-Maġribiyye (nşr. Muhammed el-Fâsî), Rabat 1968, s. 140; İbnü’l-Hatîb, el-İĥâŧa, II, 527-528; Nübâhî, Târîħu ķuđâti’l-Endelüs, Beyrut 1415/1995, s. 130, 166-167; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb, s. 331-332; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, IV, 194-195; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 151; Brockelmann, GAL, I, 326; Suppl., I, 580; İbn Sûde, Delîlü müǿerriħi’l-Maġribi’l-aķśâ, Tıtvan 1950, I, 263; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 32; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 241; I. Allouche - A. Regragni, Catalogue des manuscrits de Rabat, Rabat 1958, II, nr. 2214-2216; Abdullah Kenûn, en-Nübûġu’l-Maġribî fi’l-edebi’l-ǾArabî, Beyrut 1395/1975, s. 206; Abbas b. İbrâhim, el-İǾlâm, IV, 331-335; MaǾa’l-Mektebe, s. 112; Abdülazîz Muhammed el-Ehvânî, “Śılatü’ś-Śıla li’bni’z-Zübeyr eź-Źeyl ve’t-tekmile li’bn ǾAbdilmelik”, Mecelletü’l-MaǾhedi’l-Mıśrî li’d-dirâsâti’l-İslâmiyye fi’l-Madrid, III/1, Madrid 1955, s. 1-17; G. Deverdun, “Ibn ǾAbd al-Malik al-Marrākuѕћī”, EI² (İng.), III, 675; İnâyetullah Fâtihî Nejâd, “İbn ǾAbdilmelik”, DMBİ, IV, 199-200.

Cevat İzgi