İBN ARRÂK, Muhammed b. Ali
(ابن عرّاق، محمد بن عليّ)
Ebû Alî Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Abdirrahmân b. Arrâk ed-Dımaşkī (ö. 933/1526)
Şâzeliyye tarikatının Arrâkıyye kolunun kurucusu.
878’de (1473) Dımaşk’ta doğdu. Bir Çerkez emîrinin oğludur (Taşköprizâde, s. 353). Bazı çağdaş kaynaklarda (Ziriklî, VI, 290; DMBİ, IV, 218) lakabı İbn Irâk şeklinde kaydedilmiştir. Ömer ed-Dârânî, İbrâhim el-Kudsî gibi hocalardan Kur’an ve tecvid, Zeyneddin el-Arafe adlı bir âlimden matematik dersleri alan İbn Arrâk, üç yıl yanında kaldığı Ömer es-Sayhûnî’den hat sanatını öğrendi. 895’te (1490) babası ölünce onun bazı işlerini takip etmek için Beyrut’a gitti. Burada Allah’ın velî kullarından olduğunu duyduğu Şeyh Muhammed er-Râiķ ile tanıştı. Bu zat kendisine Beyrut’ta Şeyh Affân, Trablus’ta Şeyh Yâsir, Sayda’da Şeyh Ömer ile de görüşmesini tavsiye etti. Daha sonra Dımaşk’a dönerek avcılık, binicilik, satranç gibi sporlarla meşgul olmaya ve eğlencelerle dolu bir hayat sürmeye başladı. Bir süre sonra dinî hayata yönelen İbn Arrâk dinî ilimleri öğrenmeye girişti. 904 (1499) yılında Şâzelî şeyhi Ali b. Meymûn’a intisap etti. Ağır riyâzet ve mücâhedelerle dolu bir seyrü sülûk dönemi yaşadı. Ertesi yıl Mısır’a giderek Celâleddin es-Süyûtî, Şeyh Abdülkādir ed-Deştûtî, Ebü’l-Mekârim el-Heytî, İbn Habîb es-Safedî gibi âlim ve şeyhlerle tanıştı, onların meclislerine katıldı. Ardından Dımaşk’a döndü. Şeyhi Ali b. Meymûn’un Bursa’dan Hama’ya geldiği 911 (1505) yılına kadar Hama’da ikamet eden İbn Arrâk bir yıl daha burada kaldıktan sonra şeyhinin izniyle Beyrut’a dönerek irşad faaliyetine başladı. Kısa sürede yirmi dört kitap kaleme aldığını öğrenen şeyhi Ali b. Meymûn bir mektup göndererek onu Dımaşk’a çağırdı ve çok kitap yazmamasını tavsiye etti (913/1507). Birkaç yıl Dımaşk civarındaki Sâlihiyye’de ikamet ettikten sonra Ali b. Meymûn’un bulunduğu Mecdelmaûş’a gitti ve onun vefatına kadar (917/1511) burada kaldı. 923 (1517) yılında Beyrut’a bir tekke açan İbn Arrâk ertesi yıl hacca gitti. Bir daha Beyrut’a dönmeyip Medine’ye yerleşti ve irşad faaliyetini burada sürdürdü. 24 Safer 933 (30 Kasım 1526) tarihinde Mekke’de vefat etti.
Şâzeliyye tarikatının Suriye bölgesindeki en büyük temsilcilerinden biri olan İbn Arrâk, bu tarikatın kendi adına nisbet edilen Arrâkıyye kolunun kurucusudur. Tarikat XVII. yüzyılda Hicaz bölgesinde de yaygınlık kazanmıştır. İbn Arrâk’ın oğlu Ebü’l-Hasan Ali (ö. 963/1556), mevzû hadisler konusunda Tenzîhü’ş-şerîǾa başlıklı önemli bir eser telif etmiştir.
Eserleri. İbn Arrâk’ın nüshaları tesbit edilen belli başlı eserleri şunlardır: el-Evrâd (Süleymaniye Ktp., Lala İsmâil, nr. 246); Hidâyetü’ŝ-ŝeķaleyn fî fażli’l-Ĥaremeyn (Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 941/3); Keşfü’l-ĥicâb (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 232; Brockelmann, GAL, II, 437); Mevâhibü’r-raĥmân fî keşfi Ǿavrâti’ş-şeyŧân (Brockelmann, GAL, II, 437); Teǿdîbü’l-aķvâl ve tehźîbü’l-aǾmâl (Fuâd Seyyid, I, 117); Risâle fî ehli’ŧ-ŧarîķ (a.g.e., I, 371), Risâletü İbn ǾArrâķ ile’ś-śûfiyye (M. Riyâd el-Mâlih, III, 615-616); Vaśıyyetü’l-muntažar (a.g.e., III, 165; Fuâd Seyyid, III, 200); el-ĶavâǾidü’ş-şerǾiyye li-sâliki’ŧ-ŧarîķati’l-Muĥammediyye (a.g.e., II, 221); Cevheretü’l-ġavvâś ve tuĥfetü ehli’l-iħtiśâś (Ahlwardt, I, 161); ǾAķīdetü İbn ǾArrâķ (Îżâĥu’l-meknûn, II, 116). Kaynaklarda adı geçen diğer eserleri şunlardır: es-Sefînetü’l-ǾArrâķıyye fî libâsi’l-ħırķati’ś-śûfiyye, Sefînetü’n-necât, Risâle fî śıfâti evliyâǿillâh, el-Mineĥu’l-Ǿâmmiyye ve’n-nefeĥâtü’l-Mekkiyye.
BİBLİYOGRAFYA:
Taşköprizâde, eş-Şeķāǿiķ, s. 353-354; Mecdî, Şekāik Tercümesi, II, 358; Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâǿire, I, 59-68; Abdülkādir el-Ayderûsî, en-Nûrü’s-sâfir, s. 174-179; Keşfü’ž-žunûn, II, 1358; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VIII, 196-199; Nebhânî, Kerâmâtü’l-evliyâǿ, I, 301; Ahlwardt, Verzeichnis, I, 161; Îżâĥu’l-meknûn, II, 17, 18, 116, 719; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 232; Brockelmann, GAL, II, 332, 436, 437; Suppl., II, 461; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 21; Fuâd Seyyid, Fihrisü’l-maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’l-Mıśriyye, Kahire 1375/1956, I, 117, 371; II, 221; III, 200; J. S. Trimingham, The Sufi Orders in Islam, Oxford 1971, s. 89-90; M. Riyâd el-Mâlih, Fihrisü maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’ž-Žâhiriyye: eŧ-ŧasavvuf, Dımaşk 1398/1978, I, 615-616; III, 165; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 290; Ömer Abdüsselâm Tedmürî, MevsûǾatü Ǿulemâǿi’l-müslimîn fî târîħi Lübnâne’l-İslâmî: el-ķısmü’ŝ-ŝânî, Beyrut 1411/1990, IV, 91-97; Nihat Azamat, “Ali b. Meymûn”, DİA, II, 411-412; “İbn ǾIrâķ”, DMBİ, IV, 218-219.
Mehmet Demirci