İBN BATTA
(ابن بطّة)
Ebû Abdillâh Ubeydullāh b. Muhammed b. Muhammed el-Ukberî (ö. 387/997)
Hanbelî fakihi ve muhaddis.
4 Şevval 304 (31 Mart 917) tarihinde Bağdat yakınlarındaki Ukberâ’da doğdu. Ashaptan Utbe b. Ferkad’ın soyundan olup büyük dedelerinden birine nisbetle İbn Batta diye anılır. Öğrenimine doğduğu yerde başladı ve küçük yaşta gittiği Bağdat’ta devam ettirdi. Daha sonra Basra, Dımaşk, Humus ve Mekke gibi ilim merkezlerinde Ebü’l-Kāsım el-Begavî, Ebû Bekir en-Neccâd, Hırakī, Âcurrî, Saffâr el-Basrî, Gulâmü’l-Hallâl ve Ebû Zer İbnü’l-Bâgandî gibi âlimlerden ders aldı. On beş yaşında iken Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’ini ezbere bildiği söylenir. İlim tahsilini tamamladıktan sonra Ukberâ’ya döndü ve uzlete çekilerek kırk yıl evinde öğretimle meşgul oldu. Aralarında İbn Hâmid el-Verrâk, Ebû Hafs el-Ukberî, İbn Ebü’l-Fevâris ve Ebû Nuaym el-İsfahânî gibi âlimlerin de bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. İbn Batta 10 Muharrem 387 (23 Ocak 997) tarihinde Ukberâ’da vefat etti.
Kaynaklar İbn Batta’yı zâhid ve müttaki, duası makbul, kerâmet sahibi bir âlim olarak tanıtıp kurban ve ramazan bayramları dışındaki günleri oruçlu geçirdiğini, emir bi’l-ma‘rûf ve nehiy ani’l-münker konusunda titiz davrandığını ve bid‘atlara şiddetle karşı çıktığını kaydeder.
Irak’ta Hanbelî mezhebinin tanınmış şahsiyetlerinden biri olan İbn Batta diğer Hanbelî âlimleri gibi Selefî bir çizgiyi benimsemiş ve öğrencileriyle birlikte başta Şîa olmak üzere Ehl-i sünnet dışı cereyan ve fırkalara karşı mücadele vermiştir. Bu konuda devrin büyük Hanbelî âlimleri arasında yer alan Berbehârî’den etkilenmiş ve eserlerinde onun görüşlerine yer vermiştir. Hanbelî mezhebinin re’y ve ictihaddaki taklit karşıtı tutumunun tabii sonucu olarak İbn Batta mezhep içinde farklı görüşler arasında uzlaşmacı bir yol takip etmiş, zaman zaman mezhepte benimsenen görüşlere aykırı tercih ve ictihadlarda bulunmuştur. Onun bu tavrı kendisinden sonra gelen Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, Ebû Ca‘fer et-Tûsî, Kelvezânî, Muvaffakuddin İbn Kudâme, Takıyyüddin İbn Teymiyye, Zehebî, İbn Kayyim el-Cevziyye ve Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr gibi Selefî âlimler üzerinde etkili olmuştur.
Hatîb el-Bağdâdî İbn Batta’nın hâfıza yönünden zayıf olduğunu, şahsen karşılaşmadığı kişilerden bizzat görüşüp hadis dinlemiş gibi nakillerde bulunduğunu ve şeyhlerinden yazdığı hadislerin senedlerinde değişiklik yaptığını ileri sürerek hadis rivayeti açısından onu eleştirmiştir (Târîħu Baġdâd, X, 373-375). İbnü’l-Cevzî ise Hatîb el-Bağdâdî’nin mezhep taassubuyla davrandığını, icmâa muhalif görüşlere sahip olduğunu, Mu‘tezile ve Mürcie’den bazı kişilerin sözlerine itibar ettiğini ve keyfine göre hüküm verdiğini söyleyerek onun İbn Batta hakkındaki iddialarını reddetmiştir (el-Muntažam, VII, 194-197). Zehebî, İbn Hacer ve İbnü’l-Esîr gibi âlimler de hâfıza bakımından zaafına işaret etmekle birlikte onun hadis konusunda âlim bir kişi olduğunu belirtmişlerdir.
Eserleri. 1. el-İbâne Ǿan şerîǾati’l-fıraķı’n-nâciye ve mücânebeti’l-fıraķı’l-meźmûme. el-İbânetü’l-kübrâ diye de anılan eser Selef akîdesini konu almakta, Mürcie, Kaderiyye, Cehmiyye ve Şîa gibi fırkaların görüşlerini tenkit etmektedir. Selef akaidi konusunda önemli bir kaynak olan ve kaynakların verdiği bilgilerden hacimli olduğu anlaşılan eserin Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’deki I. cildi (nr. 99) Rızâ b. Na‘sân Mu‘tî tarafından, Köprülü Kütüphanesi’nde bulunan (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 231) ve aslındaki mükerrer rivayetler çıkarılmakla birlilkte müellifin görüş ve açıklamaları korunarak hazırlanan muhtasardan da faydalanmak suretiyle neşredilmiştir (I-II, Riyad 1409/1988, eserin diğer yazma nüshaları için bk. Sezgin, I/3, s. 239-240). 2. eş-Şerĥ ve’l-ibâne Ǿalâ uśûli’s-sünne ve’d-diyâne (el-İbânetü’ś-śuġrâ). Eserde akaid, ibâdât, muâmelât ve ahlâk konuları işlenmiş, ayrıca İslâmî fırkalarla bunların liderlerine de yer verilmiştir. Müellif her konuda ilgili âyetlerle hadisler yanında sahâbe, tâbiîn ve sonraki dönem imamlarının sözlerine yer vermiş, eserin fazla hacimli olmaması için hadislerin senedlerini kaydetmemiştir. M. Henri Laoust tarafından metin, Fransızca tercüme ve geniş bir önsözle birlikte neşredilen eseri (La profession de foi d’Ibn Batta, traditionniste et juriconsulte musulman d’école hanbalite mort en Irak à Ukbara, en 387/997, Damas 1958; Paris 1959) Rızâ b. Na‘sân Mu‘tî üç yazma nüshasını esas alarak yeniden yayımlamıştır (Mekke 1404/1984). 3. İbŧâlü’l-ĥiyel. Müellif, döneminde üç talâka yemin ve bundan çıkış yolu üzerinde cereyan eden bir tartışma üzerine kaleme aldığı bu eserinde hem konuyla ilgili görüşlerini belirtmekte hem de fakihlerin hîle-i şer‘iyye konusundaki müsamahakâr tutumunu eleştirmekte, bu arada fakihlerin özelliklerinden ve taklit edilebilecek fakihlerde bulunması gereken vasıflardan da bahsetmektedir. Önce Muhammed Hâmid el-Fıkī tarafından Min Defâǿini’l-künûz adlı tek ciltlik risâleler külliyatı içinde “Cüzǿ fi’l-kelâm Ǿalâ mesǿeleti’l-ĥulǾ ve mâ yeĥıllü ve mâ lâ yeĥıllü ve ibŧâlü’l-ĥîle li’l-ħurûc mine’l-aĥkâmi’l-meşrûǾa” (Kahire 1349/1931, s. 20-53), daha sonra
el-Mektebü’l-İslâmî (Beyrut 1403) ve Süleyman b. Abdullah Umeyr tarafından İbŧâlü’l-ĥiyel (Beyrut 1417/1996) adıyla yayımlanmıştır. 4. Kitâbü’l-Cihâd ev sebǾûne ĥadîŝen fi’l-cihâd (nşr. Yüsrî Abdülganî el-Bişrî, Kahire 1409/1989). Müellifin cihad ve fazileti hakkında yazdığı bir kitaptan seçmeler şeklinde kaleme alınan eserin bu adla müellife nisbeti tartışmalıdır (İbŧâlü’l-ĥiyel, neşredenin girişi, s. 25).
İbn Batta’nın kaynaklarda zikredilen ve adlarından, çoğu fıkhın herhangi bir konusunda telif edilmiş risâleler mahiyetinde olduğu anlaşılan kırk civarındaki eserinden bazıları şunlardır: es-Sünen, el-Menâsik, el-İmâmü đâmin, el-İnkâr Ǿalâ men ķaśśa bi-kütübi’ś-śuĥufi’l-ûlâ, el-İnkâr Ǿalâ men eħaźe’l-Ķurǿân mine’l-muśĥaf, en-Nehy Ǿan śalâti’n-nâfile baǾde’l-Ǿaśr ve baǾde’l-fecr, Śalâtü’l-cemâǾa, MenǾu’l-ħurûc baǾde’l-eźân ve’l-iķāme li-ġayri ĥâce, Îcâbü’ś-śadâķ bi’l-ħalve, er-Red Ǿalâ men ķāle eŧ-ŧalâķu’ŝ-ŝelâŝ lâ yaķaǾ, Śalâtü’n-nâfile fî şehri ramażân baǾde’l-mektûbe, Taĥrîmü’n-nebîź, Taĥrîmü nikâĥi’l-muŧǾa, Taĥrîmü’n-nemîme, Źemmü’l-buħl, Źemmü’l-ġınâǿ ve’l-istimâǾ ileyh, et-Teferrüd ve’l-Ǿuzle.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Batta, el-ĤulǾ (nşr. M. Hâmid el-Fıkī, Min Defâǿini’l-künûz içinde), Kahire 1349/1931, neşredenin girişi, s. 5-11; a.mlf., İbŧâlü’l-ĥiyel (nşr. Süleyman b. Abdullah el-Umeyr), Beyrut 1417/1996, neşredenin girişi, s. 7-38; a.mlf., eş-Şerĥ ve’l-ibâne Ǿalâ uśûli’s-sünne ve’d-diyâne (nşr. Rızâ b. Na‘sân Mu‘tî), Mekke 1404/1984, neşredenin girişi, s. 3-87; a.mlf., el-İbâne Ǿan şerîǾati’l-fıraķı’n-nâciye (nşr. Rızâ b. Na‘sân Mu‘tî), Riyad 1409/1988, neşredenin girişi, I, 5-157; Hatîb, Târîħu Baġdâd, X, 371-375; İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, I, 330-331; İbn Ebû Ya‘lâ, Ŧabaķātü’l-Ĥanâbile, II, 144-153; İbn Asâkir, Târîħu Dımaşķ, X, 735-739; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam, VII, 193-197; a.mlf., Śıfatü’ś-śafve, IV, 179; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XI, 316, 319; XIII, 68; XV, 91; XVI, 529-533; a.mlf., Mîzânü’l-iǾtidâl, III, 15; a.mlf., Târîħu’l-İslâm: sene 381-400, s. 144-149; İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 321-322; İbn Receb, eź-Źeyl Ǿalâ Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile, Kahire 1372/1952-53, I, 365; İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, IV, 112-115; Ebü’l-Yümn el-Uleymî, el-Menhecü’l-aĥmed (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Beyrut 1403/1983, II, 81-86; Tebrîzî, Reyĥânetü’l-edeb, VII, 417; Brockelmann, GAL, I, 194; Suppl., I, 311; Sezgin, GAS, I, 514-515; Müneccid, MuǾcem, I, 8; Sezgin, GAS (Ar.), I/3, s. 239-240; W. M. Watt, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri (trc. Ethem Ruhi Fığlalı), Ankara 1981, s. 168, 173, 176, 265, 337, 338; Ramazan Şeşen v.dğr., Fihrisü maħŧûŧâti Mektebeti Köprülü, İstanbul 1406/1986, I, 125; Abdullah b. Ali es-Sübey‘î, ed-Dürrü’l-münađđad fî es-mâǿi kütübi meźhebi’l-İmâm Aĥmed (nşr. Câsim ed-Devserî), Beyrut 1410/1990, s. 77; Muhammed Behcet el-Baytar, “Kitâbü’ş-Şerĥ ve’l-ibâne Ǿalâ uśûli’s-sünne ve’d-diyâne li’bn Baŧŧa el-ǾUkberî”, MMİADm., XXXIV/2 (1959), s. 349-351; M. W. Mirza, “New Books in Review: la Profession de foi d’Ibn Batta”, IC, XXXV/2 (1961), s. 136-137; Susanna Diwald, “Henri Laoust, La profession de foi d’Ibn Batta”, Bibliotheca Orientalis, XXI, Leiden 1964, s. 369-370; H. Laoust, “Ibn Baŧŧa al-ǾUkbarī”, EI² (İng.), III, 734-735; Mv.Fi., XII, 396; Ahmed Pâketçî, “İbn Baŧŧa”, DMBİ, II, 126-128; Ferhat Koca, “Hanbelî Mezhebi”, DİA, XV, 527.
Saffet Köse
KELAM.
Ahmed b. Hanbel’in görüşlerini titizlikle inceleyip naklettiği kabul edilen İbn Batta Selefiyye telakkisinin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Ona göre Mu‘tezile kelâmcılarında müşahede edildiği üzere güvenilir âlimlerce benimsenen sahih hadisleri reddedip sadece Kur’an’la yetinilmesi gerektiğini iddia etmek sonuçta dini etkisiz hale getirmeyi doğurur. Çünkü sünnete başvurmadan Kur’an’da yer alan ilâhî tâlimatın sınırlarını belirlemek mümkün değildir. Nitekim namaz, oruç, zekât ve diğer ilâhî buyruklara ilişkin bilgi ve uygulamalara vâkıf olmak sadece Hz. Peygamber’in sünnetiyle mümkün olmuştur. Kur’ân-ı Kerîm’in Resûl-i Ekrem’e ve onun sünnetine uymayı emretmesi, iyi niyetlileri irşad ettiği kadar kötü niyetlilerin de dini yozlaştırmasını engelleme amacını gütmektedir (el-İbâne, I, 221-227, 264-265).
İbn Batta, itikadî konulardaki ihtilâfların dini tahrif etme sonucunu doğuracağından endişe ederek Kur’an ve Sünnet yolundan ayrılanların hangi sapıklıkta karar kılacaklarının bilinemeyeceğini söyler. Nitekim İslâm tarihinde nübüvvet, hatta ulûhiyyet iddiasıyla ortaya çıkanlar bile her zaman taraftar bulmuşlardır (a.g.e., I, 270). Ona göre aklın söz söyleme yetkisi bulunmayan ve tamamen gayb alanını ilgilendiren itikadî konularda naslarla yetinmek gerekir, çünkü akıl yürüterek gaybı bilmek mümkün değildir. Selef âlimlerinin ilgilenmediği felsefî konuları dinî bir esas haline getiren ve hakkında ilâhî bir açıklama bulunmayan itikadî konulara dalan kelâmcılar meseleleri çözümlemek şöyle dursun yeni problemler üretmişler, çelişkiye düşmüşler ve hemen hiçbir konuda ittifak edememişlerdir. Halbuki insanın sınırlı bir bilgiye sahip olduğunu bilerek mükellef kılınmadığı hususlarda kendini sorumluluk altına sokmaması daha isabetlidir (a.g.e., I, 420-421, 470; II, 531-536, 554-555).
İbn Batta’nın akaide dair görüşleri şöylece özetlenebilir: Allah’ın hay, nâtık, semî‘, basîr... olmakla nitelendiğine, yaratıklarından uzakta ve arşın fevkinde bulunduğuna, ayrıca âhirette müminlerce görüleceğine inanmak farzdır. Allah için sınırlı oluş (had) düşünülebilirse de bunun keyfiyeti bilinemez. Güvenilir âlimlerce nakledilen sahih rivayetlerde Allah’a nisbet edilen sıfatlara aklî gerekçeler ileri sürmeden inanmak lâzımdır; zira bazı itikadî konulara aklî açıklamalar getirmekten âciz kalmak onları inkâr etmeyi gerektirmez. Her şey ilâhî ilme göre vuku bulur. Gerek zaman gerekse keyfiyet açısından kaderde herhangi bir değişiklik meydana gelmez (eş-Şerĥ, s. 187-195, 213-216, 227-229; İbn Teymiyye, II, 35).
Allah’ın peygamber göndermesi yaratıklarına rahmetle muamele etmesinin bir sonucudur. İlke olarak peygamberler mâsumdur. Bununla birlikte onların küçük günah işlemesi de mümkündür, zira Kur’an’da bazı peygamberlerin günahlarından söz edilmiştir. Resûl-i Ekrem’in nübüvvetten önce kavminin dinine mensup olduğunu söylemek gerçeğe aykırıdır. Resûlullah âhirette Allah ile birlikte arşta bulunacaktır (el-İbâne, I, 215; II, 626; eş-Şerĥ, s. 243-250, 267).
Allah’a imanın mânası peygamberleri aracılığıyla insanlara bildirdiği ilâhî emirleri benimsemektir. Bu ise tasdik, ikrar ve amel unsurlarından oluşur. İmanın başlangıcını kalbî tasdik oluşturmakla birlikte iman ikrar ve amel unsurlarıyla tamamlanır. Kur’ân-ı Kerîm’de ilâhî emirleri kalben tasdik etmek yeterli görülmemiş, tasdikin yanı sıra bu emirlere itaat ederek sâlih amellerin işlenmesi de istenmiş ve cennetin bunların tamamı karşılığında kazanılabileceği ifade edilmiştir (el-Bakara 2/82; en-Nisâ 4/97; el-Enfâl 8/72; et-Tevbe 9/18; er-Rûm 30/31). Şu halde iman amelden bir cüzdür. Müminlerin farklı derecelerde bulunması da her imanın aynı olmadığını ve çeşitli unsurlardan oluştuğunu gösterir. Kişinin yaptığı amellerin Allah nezdinde kabul edildiği ve mümin olarak öleceği bilinmediğinden “inşallah müminim” demesi uygundur (eş-Şerĥ, s. 176-181; el-İbâne, II, 628-631, 651-653, 684, 779-794, 837-840, 865-866).
Âlimler, namaz kılanların işledikleri günahlar sebebiyle tekfir edilemeyeceği hususunda görüş birliği içindedir. Namaz kılmayanların kâfir olduğu ise hadisle sabittir. Bunun dışında farzları inkâr edenler, Hz. Peygamber’in Allah’tan aldığı vahiylerin muhtevasından herhangi birini reddedenler veya bunların doğruluğundan şüphe edenler, hadislerle sabit olan
kabir hallerine inanmayanlar ve Kur’an’ın mahlûk olduğunu söyleyenler de tekfir edilir (eş-Şerĥ, s. 184-187, 200-201, 265; el-İbâne, II, 669-683, 864-865).
İbn Batta, Selef âlimlerinin görüşlerine uyulmasını tavsiye etmesine ve itikadî esasların naslardan hareketle belirlenmesi gerektiğini söylemesine rağmen Allah’a sınırlılık izâfe edilebileceğini ve Hz. Peygamber’in Allah’la birlikte arşta oturacağını iddia etmesi gibi hususlarda Selef’e aykırı görüşler ileri sürerek teşbihe düşmüş, yer yer aklî istidlâller yaparak eleştirdiği kelâmcıların yöntemini kullanmak zorunda kalmış, zarûrât-ı dîniyye arasında yer almayan halku’l-Kur’ân konusunda farklı görüş sahiplerini tekfir etmek suretiyle de sert bir tavır ortaya koymuştur.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Batta, İbŧâlü’l-ĥiyel (nşr. Süleyman b. Abdullah el-Umeyr), Beyrut 1417/1996, II, 53-54; a.mlf., eş-Şerĥ ve’l-ibâne Ǿalâ uśûli’s-sünne ve’d-diyâne (nşr. Rızâ b. Na‘sân Mu‘tî), Mekke 1404/1984, s. 176-209, 213-216, 227-229, 243-250, 265-267, 276; a.mlf., el-İbâne Ǿan şerîǾati’l-fıraķı’n-nâciye (nşr. Rızâ b. Na‘sân Mu‘tî), Riyad 1409/1988, I, 215, 221-227, 252, 264-265, 270, 272, 405, 420-424, 470; II, 531-536, 554-557, 571-572, 626, 628-631, 651-653, 669-684, 705, 720, 765-772, 781-782, 787-794, 836-840, 864-866, 876; İbn Teymiyye, Derǿü teǾârużi’l-Ǿaķl ve’n-naķl (nşr. M. Reşâd Sâlim), Riyad 1403/1983, I, 269; II, 8, 17, 35; VII, 109; VIII, 417.
Yusuf Şevki Yavuz