İBN CEMÂA, Muhammed b. Ebû Bekir
(ابن جماعة، محمد بن أبي بكر)
Ebû Abdillâh İzzüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilazîz el-Kinânî el-Hamevî (ö. 819/1416)
Şâfiî fakihi, hadis ve dil âlimi.
759 (1358) yılında Hicaz’ın Yenbu‘ şehrinde doğdu. Bazı kaynaklarda bu tarih 749 (1348) ve 747 (1346) olarak da geçmektedir. Kahire’de öğrenim gördü ve buraya yerleşti. Dedesi İzzeddin İbn Cemâa, Ebû Abdullah el-Beyânî, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Kārî ve Kalânisî’den hadis dinledi. İbn Haldûn, Sirâceddin el-Hindî, Tâceddin es-Sübkî, Bahâeddin es-Sübkî, Ömer b. Raslân el-Bulkīnî, İbnü’s-Sâiğ ez-Zümürrüdî gibi âlimlerden ders okudu. Astronomi, kimya, tıp, ilm-i cedel, ilm-i hilâf, fıkıh, tefsir, hadis, kelâm, mantık, sarf, nahiv, meânî, beyân, bedî‘, ilm-i hurûf ve remil gibi birçok dalda ilim sahibi oldu. İbnü’l-Hümâm, İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ebû Bekir el-Bûsîrî ve İbnü’l-Aksarâyî’nin de aralarında bulunduğu birçok âlim yetiştirdi. İbn Hacer el-Askalânî 790 (1388) yılından ölümüne kadar hocasının yanından ayrılmadığını belirtir. Sultan el-Melikü’l-Müeyyed Şeyh el-Mahmûdî’nin saygı gösterdiği ve malî yardımda bulunduğu İbn Cemâa takvâ sahibi bir âlim olup devlet ricâlinden uzak durmayı tercih ederdi. Bu sebeple hiçbir resmî görev kabul etmedi. 20 Rebîülâhir 819 (17 Haziran 1416) tarihinde Kahire’de vebadan öldü.
Kaynaklarda yirmiye yakın ilim dalında 100 civarında eser kaleme aldığı, fakat ölümünden sonra eserlerinin büyük bir kısmının kaybolduğu kaydedilir. Ders kitabı olarak okuttuğu hemen bütün eserler üzerine şerh veya hâşiye türü çalışmalar yapan İbn Cemâa şiir de yazmış, fakat bu alanda başarılı bulunmamıştır.
Eserleri. 1. et-Tebyîn fî şerĥi’l-ErbaǾîn. Nevevî’nin Kitâbü’l-ErbaǾîn adlı eserinin şerhi olup iki cilt halinde neşredilmiştir (Kahire 1332/1914). 2. Zevâlü’t-teraĥ fî şerĥi Manžûmeti İbn Feraĥ (Şerĥu’l-Ķaśîdeti’l-ġazeliyye). İbn Ferah’ın hadis terimleriyle ilgili Ķaśîde ġazeliyye (Ġarâmî śaĥîĥ) adlı yirmi beyitlik manzumesinin şerhi olup Friedrich Risch tarafından asıl metinle beraber bazı notlar ilâvesiyle yayımlanmıştır (Kommentar des Izz-ad-Dīn Abū Abdullāh über die Kunstausdrücke der Traditionswissenchaft, Leiden 1885;
bk. Brockelmann, GAL, I, 459; Suppl., I, 635; Bibliographie, XVII, 119). Şemseddin İbn Abdühâdî el-Makdisî’nin Ġarâmî śaĥîĥ’e bir şerh yazdığı (Tenķīĥu’t-taĥķīķ, neşredenin girişi, I, 99-100) ve Zevâlü’t-teraĥ fî şerĥi Manžûmeti İbn Feraĥ adlı bu şerhin Heinrich Leberecht Fleischer tarafından Almanca tercümesiyle birlikte neşredildiği (Leiden 1895) kaydedilmekteyse de (Serkîs, I, 167; Necîb el-Akīkī, II, 363) birçok yazma nüshada söz konusu şerh bu adla İbn Cemâa’ya nisbet edilmektedir (meselâ bk. Amasya Beyazıt Ktp., nr. 1545, vr. 1a-3b; Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 215, vr. 146a-149b; Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 349, Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2099, vr. 164-169, Hacı Mahmud Efendi, nr. 657, vr. 16-21). 3. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Çârperdî Ǿale’ş-Şâfiye. İbnü’l-Hâcib’in Arapça grameriyle ilgili eş-Şâfiye’sine Çârperdî’nin yaptığı şerhin hâşiyesidir (İstanbul 1310). 4. el-MüsǾif ve’l-muǾîn fî şerĥi’bni’l-muśannif Bedriddîn. İbn Mâlik et-Tâî’nin nahve dair meşhur eseri el-Elfiyye’ye İbnü’n-Nâzım diye bilinen oğlu Bedreddin’in yaptığı şerhin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3206). 5. Ġāyetü’l-emânî fî Ǿilmi’l-meǾânî (Süleymaniye Ktp., Şeyhülislâm Esad Efendi Medresesi, nr. 185). 6. Dercü’l-meǾâlî fî şerĥi BedǾi’l-emâlî. Ûşî’nin akaidle ilgili olup el-Ķaśîdetü’l-lâmiyye diye de bilinen BedǾü’l-emâlî adlı eserinin şerhidir (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 259; Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 215, 21527; Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1074, Lâleli, nr. 3770, Lala İsmâil, nr. 535, Esad Efendi, nr. 1424; eser için ayrıca bk. Keşfü’ž-žunûn, II, 1350; DİA, XI, 73). 7. el-Kevkebü’l-vaķķād fî şerĥi’l-iǾtiķād. 8. Risâle fi’l-ĥudûdi’l-kelâmiyye. 9. LemaǾâtü’l-envâr ve nefeĥâtü’l-ezhâr fi’t-teşrîĥ. Anatomiyle ilgilidir. 10. Nüket Ǿalâ Fuśûli İbuķrâŧ. Hipokrat’ın tıpla ilgili Kitâbü’l-Fuśûl’ü üzerine yazılmış şerh mahiyetinde bir eserdir. 11. en-Nefeĥâtü’s-sırriyye ve leŧâǿifü’l-Ǿulûmi’l-ħafiyye (Nuruosmaniye Ktp., nr. 2842, vr. 1-6). 12. Ħulâśatü’l-ķavâǾid ve ġāyetü’l-maķāśıd. 13. Aķrebü’l-maķāśıd fî şerĥi’l-ķavâǾid (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3493). 14. Îżâĥu’l-mübhem min Lâmiyyeti’l-ǾAcem (Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 283; İÜ Ktp., AY, nr. 4746). 15. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-ǾAķāǿidi’n-Nesefiyye (Köprülü Ktp., M. Âsım Bey, nr. 215; Tire İlçe Halk Ktp., Necip Paşa, nr. 154; bu eserlerin yazma nüshaları için ayrıca bk. Brockelmann, GAL, I, 459, 499; II, 116; Suppl., I, 522, 635, 764; II, 111-112). Fuat Sezgin, İbn Hişâm’a ait Sîret’in İbn Cemâa tarafından yapılmış bir muhtasarının yazma nüshalarını kaydetmekle birlikte (GAS, I, 299) bunun Ebû Ömer İzzeddin İbn Cemâa’nın el-Muħtaśarü’l-kebîr (Muħtaśaru sîreti’n-nebî) veya el-Muħtaśarü’ś-śaġīr adlı eserleriyle aynı kitap olup olmadığı araştırılmaya muhtaç bir konudur.
İbn Cemâa’nın kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: Nüket Ǿale’l-Mühimmât li’l-İsnevî, Nüket Ǿalâ Ravżati’ŧ-ŧâlibîn, Şerĥu CemǾi’l-CevâmiǾ, Ĥâşiye Ǿalâ RefǾi’l-ĥâcib Şerĥi Muħtaśari İbni’l-Ĥâcib, Nüket Ǿalâ Muħtaśari İbni’l-Ĥâcib, Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Çârperdî li-Minhâci’l-vüśûl, Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-İsnevî li-Minhâci’l-vüśûl, Şerĥ Ǿale’l-ĶavâǾidi’l-kübrâ li’bni ǾAbdisselâm, Şerĥu ǾUlûmi’l-ĥadîs li’bni’ś-Śalâĥ, Şerĥu’l-Menheli’r-revî, Şerĥu MeŧâliǾi’l-envâr, CâmiǾu’ŧ-ŧıb, el-Envâr fi’ŧ-ŧıb, Ĥâşiye Ǿalâ ǾArûsi’l-efrâĥ Şerĥi Telħîśi’l-Miftâĥ, es-Sâlik fî telħîśi Telħîśi’l-Miftâĥ, el-Mübîn ve’l-mufaśśal Ǿale’l-Muŧavvel, el-Müŝelleŝ fi’l-luġa, Evŝaķu’l-esbâb fî şerĥi ķavâǾidi’l-iǾrâb, Ĥâşiye Ǿale’t-Tavżîĥ li’bni Hişâm, Ĥâşiye Ǿalâ Muġni’l-lebîb.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Abdülhâdî, Tenķīĥu’t-taĥķīķ fî eĥâdîŝi’t-taǾlîķ (nşr. Âmir Hasan Sabrî), İmâretü’l-Arab 1409/1989, neşredenin girişi, I, 99-100; İbn Kādî Şühbe, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, IV, 49-50; İbn Hacer, İnbâǿü’l-ġumr, VII, 240-243; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, VII, 171-174; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 63-66; a.mlf., Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 548; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn, II, 94-97; Keşfü’ž-žunûn, II, 1147, 1350, 1865; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VII, 139-141; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, II, 147-149; Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât, VIII, 108-110; Kettânî, er-Risâletü’l-müsteŧrafe, s. 189-190; Serkîs, MuǾcem, I, 65, 167; Brocklemann, GAL, I, 459, 499; II, 116; Suppl., I, 522, 635, 764; II, 111-112; Tebrîzî, Reyĥânetü’l-edeb, Tebriz, ts. (Çâphâne-i Şafak), VII, 446-447; Sezgin, GAS, I, 299; A. G. Ellis, Catalogue of Arabic Books in the British Museum, London 1967, I, 161; II, 206-207; Sarton, Introduction, III, 998; Şâkir Mahmûd Abdülmün‘im, İbn Ĥacer el-ǾAsķalânî ve dirâsetü muśannefâtihî ve menhecihî ve mevâridihî fî kitâbihi’l-İśâbe, Bağdad 1978, I, 160-161; Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriķūn, Kahire 1980, II, 363; Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ǾArabiyye elletî nüşiret fî Mıśr beyne Ǿâmey 1926-1940, Kahire 1980, s. 24; Ahmed Îsâ, MuǾcemü’l-eŧıbbâǿ, Beyrut 1402/1982, s. 391-393; Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde (ed. F. Sezgin), Frankfurt 1993, XVII, 119, 206-207; T. H. Weir, “İbn Cemâ’a”, İA, V/2, s. 719; Ali Refîî, “İbn CemâǾa”, DMBİ, III, 248-249; M. Sait Özervarlı, “el-Emâlî”, DİA, XI, 73.
Cengiz Kallek