İBN DÜRÜSTEVEYH

(ابن درستويه)

Ebû Muhammed Abdullāh b. Ca‘fer b. Dürüsteveyh b. el-Merzübân el-Fârisî el-Fesevî (ö. 347/958)

Dil ve edebiyat âlimi.

Muhtemelen 258’de (871) İran’ın Şîraz bölgesindeki Fesâ kasabasında doğdu (Dürüsteveyh kelimesi Farsça’da “emin, doğru” anlamına gelen dürüst kelimesiyle teşbih veya nisbet bildiren veyh ekinden meydana gelmiştir). İran asıllı olması sebebiyle Fârisî, doğum yeri dolayısıyla da Fesevî nisbeleriyle anılır. Babası Ca‘fer’in tanınmış bir muhaddis olduğu, kardeşi Hasan ile amcasının oğlu Heysem b. Seleme’nin de hadis ilmiyle yakından ilgilendikleri dışında ailesi hakkında bilgi yoktur.

270 (883-84) yılında babasıyla birlikte hadis tahsili için Bağdat’a giden İbn Dürüsteveyh dönemin tanınmış âlimlerinden hadis okudu ve icâzet aldı. Burada karşılaştığı İbn Kuteybe, Müberred ve Sa‘leb gibi dil bilginlerinden de istifade etti. Memleketi Fesâ’ya döndüğünde muhaddis Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. Süfyân el-Fesevî’den hadis dinledi. Onun el-MaǾrife ve’t-târîħ adlı eserini kendisinden rivayet etti. Muhtemelen 283 (896) yılında babasıyla birlikte tekrar Bağdat’a gitti. Ebû Ali el-Kālî, Muhammed b. Muzaffer, Dârekutnî, İbn Şâhin, Merzübânî ve Mansûr b. Melâib es-Sayrafî gibi dil ve hadis âlimleri yetiştiren İbn Dürüsteveyh’i Hibetullah el-Lâlikâî hadis rivayeti konusunda zayıf bulurken İbn Mende, Hasan b. Osman eş-Şîrâzî ve Zehebî gibi birçok otorite güvenilir bir râvi olduğu görüşünde birleşir. İbnü’l-İmâd ona zaaf isnat edenlerin herhangi bir delile dayanmadıklarını söyler (Şeźerât, II, 375). İbn Dürüsteveyh Bağdat’ta vefat etti.

Bağdat’ı ilk ziyareti esnasında zamanın önde gelen dil âlimlerinin etkisiyle gramer ve sözlük çalışmalarına ilgi duyan İbn Dürüsteveyh, İbn Kuteybe’den aldığı dersler sayesinde dil ve edebiyata yönelmiştir. Onun bir dilci olarak yetişmesinde etkili olan en önemli şahsiyet Müberred’dir. Müberred’den Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ını okumuş, kaleme aldığı Taśĥîĥu’l-Faśîĥ adlı eserinde şiir, rivayet ve lugatın dil kurallarının belirlenmesinde delil olarak kullanılışını bu eserden yaptığı nakillerle göstermeye çalışmıştır. Bu dönemde Bağdat’ta bulunan Kûfe dil mektebinin temsilcisi Sa‘leb ile Basra dil mektebini temsil eden Müberred arasında dil üzerine yapılan tartışmalara tanık olan İbn Dürüsteveyh, lugat ve nahiv konularında Basra ve Kûfe dil okullarının görüşlerini uzlaştırmaya çalışmış, et-Tavassuŧ beyne’l-Aħfeş ve ŜaǾleb adlı eserini de bu amaçla yazmıştır. Dolayısıyla onun dilciliği bu iki dil akımını uzlaştıran Bağdat mektebine daha yakındır. Bununla birlikte tefsir ve hadise dair eserlerinde dille ilgili konularda uzlaştırmacı bir yaklaşım sergilerken doğrudan dille ilgili eserlerinde Basra temayülünün ağır bastığı görülmektedir.

Eserleri. Kaynaklarda İbn Dürüsteveyh’in eleştiri, reddiye ve şerh ağırlıklı olmak üzere elli kadar eseri bulunduğu kaydedilmektedir. Taśĥîĥu’l-Faśîĥ’ini yayımlayan Abdullah el-Cübûrî bu eserlerin bir listesini vermektedir (s. 22-51). Bunlardan on yedisi lugata, on yedisi gramere, altısı Kur’an’a, altısı şiir ve edebiyata, biri aruza, biri garîbü’l-hadîse dairdir. Yayımlanmış eserleri şunlardır: 1. Kitâbü’l-Küttâb (Edebü’l-kâtib, el-Kitâbü’l-mütemmim fi’l-ħaŧ ve’l-hicâǿ, Elfâžü’l-küttâb fi’l-ħaŧ ve’l-hicâǿ, el-Elfâž li’l-küttâb). Eserde Arap yazısıyla ilgili çeşitli meseleler, kâtiplerin uyması gereken kurallar ele alınmış, yer yer lugat ve gramerle ilgili konulardan da bahsedilmiştir. Kitap ilk defa Luvîs Şeyho (Beyrut 1921, 1927), daha sonra da İbrâhim es-Sâmerrâî ve Abdülhüseyin el-Fetlî tarafından yayımlanmıştır (Küveyt 1397/1977). 2. Taśĥîĥu’l-Faśîĥ. Hocası Sa‘leb’in lugatla ilgili el-Faśîĥ adlı eserinin şerhidir. Müellif bu eserde hocasını tenkit etmekten çekinmemiştir. Taśĥîĥu’l-Faśîĥ’i Abdullah el-Cübûrî neşretmiştir (Bağdad 1975). 3. Şerĥu mâ yüktebü bi’l-yâǿ mine’l-esmâǿi’l-maķśûre ve’l-efǾâl. Abdülhüseyin el-Fetlî (Mecelletü Külliyeti’l-âdâb bi-Baġdâd, sy. 17 [Bağdad 1973], s. 151-170) ve Muhammed Bedevî el-Mahtûn tarafından (MMMA, XXIII/2 [Kahire 1397/1977], s. 49-96) yayımlanmıştır.

İbn Dürüsteveyh’in diğer bazı eserleri de şunlardır: el-İrşâd, el-Ĥay ve’l-meyyit (el-Ĥayât ve’l-mevt), Ħaberu Ķus b. SâǾide ve tefsîruh, Şerĥu’l-Muķteđab li’l-Müberred, İbŧâlü’l-eždâd, CevâmiǾu’l-Ǿarûż, el-İĥticâc li’l-ķurraǿ, Aħbârü’n-naĥviyyîn (nüĥât), el-İntiśâr li-Kitâbi’l-ǾAyn, el-MaǾârif fi’l-Ķurǿân, MeǾâni’ş-şiǾr, Fî İftirâķi maǾnâ feǾale ve efǾale, Fi’l-Ķurǿân, Fî İttifâķi’l-el-fâž ve’l-meǾânî, et-Terkîb, İbŧâlü’l-ķalb, Tefsîru Kitâbi’l-Ferħ li’l-Cermî.

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Dürüsteveyh, Taśĥîĥu’l-Faśîĥ (nşr. Abdullah el-Cübûrî), Bağdad 1975, neşredenin girişi, I, 7-89; a.mlf., Kitâbü’l-Küttâb (nşr. İbrâhim es-Sâmerrâî - Abdülhüseyin el-Fetlî), Küveyt 1397/1977, neşredenlerin girişi, s. 5-12; Ebû Bekir ez-Zübeydî, Ŧabaķātü’n-naĥviyyîn ve’l-luġaviyyîn (nşr. M. Ebü’l-Fazl), Kahire 1392/1973, s. 116; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 68; İbn Mis‘ar et-Tenûhî, Târîħu’l-Ǿulemâǿi’n-naĥviyyîn (nşr. Abdülfettâh M. el-Hulv), Kahire 1412/1992, s. 46-47; Hatîb, Târîħu Baġdâd, IX, 428-429; Kemâleddin el-Enbârî, Nüzhetü’l-elibbâǿ (nşr. M. Ebü’l-Fazl), Kahire 1386/1967, s. 283-285; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam, XIV, 115; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VIII, 526; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 113-114; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 44-45; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XV, 531-532; Safedî, el-Vâfî, XVII, 103-104; İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 233; Fîrûzâbâdî, el-Bülġa fî terâcimi eǿimmeti’n-naĥv ve’l-luġa (nşr. M. el-Mısrî), Küveyt 1407/1987, s. 121-122; İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, III, 267-268; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, II, 36; Taşköprizâde, Miftâĥu’s-saǾâde, I, 166-167; Keşfü’ž-žunûn, I, 68, 115, 116, 506, 739, 900; II, 1108, 1205, 1451, 1472, 1729, 1730, 2041; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, II, 375; Serkîs, MuǾcem, I, 101; Brockelmann, GAL Suppl., I, 174; Îżâĥu’l-meknûn, I, 374, 553; II, 282, 298, 299, 330, 343, 374, 558; Sezgin, GAS, VIII, 106-108; Nüveyhiz, MuǾcemü’l-müfessirîn, I, 305-306; Adnân Muhammed Selmân, “TaǾķīb Ǿalâ taĥķīķi Kitâbi’l-Küttâb li’bn Dürüsteveyh”, MMİIr., XXXI/4 (1980), s. 463-497; Muhammed Bedevî el-Mahtûn, “Ħaśâǿiśü’l-ǾArabiyye fî nažari İbn Dürüsteveyh”, MMLA, LXVIII (1411/1991), s. 149-175; J. C. Vadet, “Ibn Durustawayh”, EI² (İng.), III, 758; Muhammed Ali Lisânî Feşârekî, “İbn Dürüsteveyh”, DMBİ, III, 493-497; Seeger A. Bonabakker, “Ebn Dorostawayh”, EIr., VIII, 13.

M. Reşit Özbalıkçı