İBN EBÛ ŞENEB
(ابن أبي شنب)
Muhammed b. el-Arabî b. Muhammed b. Ebî Şeneb (1869-1929)
Türk asıllı Cezayirli eğitimci ve Arap edebiyatçısı.
Cezayir şehrinin yaklaşık 90 km. güneyinde bulunan Midye (Médéa) şehri yakınındaki Takbu (Aynüzzeheb) beldesinde doğdu. Anne ve baba tarafından Bursalı bir Türk ailesinin çocuğudur. Mısır’daki Türk ordusunda görevli olan büyük dedelerinden biri XVIII. yüzyıl başlarında Cezayir’de yerleşmişti. Türk ordusuna uzun süre hizmetten sonra ayrılan dedesi Muhammed ise Abdülkādir el-Cezâirî’nin Midye’yi kuşatması sırasında (Mayıs-Haziran 1840) vefat etmiştir. Babası geçimini ziraatla sağlayan küçük bir çiftçi idi.
İbn Ebû Şeneb ilkokulu bitirdikten sonra bugün kendi adını taşıyan liseye (Lycée Ben Cheneb) devam etti. Buradan mezun olduktan sonra (1886) Midye’den ayrılarak Cezayir şehri yakınında Ebûzerîa’daki öğretmen okuluna girdi. Ekim 1888’de ilkokullarda Arapça ve Fransızca okutmakla görevlendirildi. On yıl süren bu görev sırasında bir yandan da belâgat, klasik mantık, kelâm, hadis ve ensâb konularında özel dersler aldı; ayrıca İbrânîce, İtalyanca, İspanyolca, Almanca, Farsça, Türkçe ve Latince öğrenmeye çalıştı. Bu arada Medresetü’l-edebü’l-ulyâ’dan icâzet aldı. 1898 yılı Mayıs ayında Kosantîne’de Kettâniyye Medresesi Arap dili hocalığına tayin edildi. Burada üç yıl çalıştıktan sonra Cezayir Medresesi’nde görevlendirildi. 1903’te Ecole des Letters’de aruz, adlî belgelerin tercümesi ve halk Arapçası ile fasih Arapça’nın karşılaştırılması konularında dersler veren İbn Ebû Şeneb ayrıca 1904 yılında Câmiu’s-sefîr’de Buhârî okutmaya başladı. 1908’de Cezayir Üniversitesi kurulduğunda Edebiyat Fakültesi öğretim görevliliğine tayin edildi.
1920 yılında Şam’da bulunan el-Mecmau’l-ilmiyyi’l-Arabî üyeliğine seçilen İbn Ebû Şeneb, 1922’de Abbâsîler’in saray şairi Ebû Dülâme’nin hayatı ve şiirleriyle Cezayir Arapçası’ndaki Türkçe ve Farsça kelimeler konusunda sunduğu iki araştırma ile Cezayir Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde doktor unvanını aldı. 1924 yılında René Basset’den boşalan Arap dili ve edebiyatı profesörlüğüne tayin edildi. Aynı yıl Paris’teki Académie Sciences Coloniales’e üye seçildi. 1928 yılında Oxford’da yapılan XVII. Şarkiyatçılar Kongresi’nde Cezayir’i temsil etti. 8 Şubat 1929’da vefat etti.
Eserleri. İbn Ebû Şeneb’in başta dil, edebiyat, eğitim, tarih ve biyografi olmak üzere geniş bir alanı kapsayan telif, şerh ve tercüme türü çalışmalarının sayısı elli yediyi bulmaktadır. Başlıca eserleri şunlardır: 1. Proverbes arabes de l’Algérie et du Maghreb. Cezayir ve Mağrib’de halkın kullandığı atasözlerini konu alan üç ciltlik bir çalışmadır (Paris 1904, 1905-1907). 2. Tuĥfetü’l-edeb fî mîzâni eşǾâri’l-ǾArab (Cezayir 1906, 1928; Paris 1954). Aruz bahirlerini örnekleriyle ele alıp işlemektedir. 3. el-Müŝelleŝât (Cezayir 1907). Kutrub lakabıyla tanınan Muhammed b. Müstenîr’in değişen üç harekesine göre farklı anlamlara gelen kelimeleri topladığı el-Müŝelleŝ adlı urcûzesinin şerhidir. 4. Etude sur les personnages mentionnés dans l’idjāza du Cheikh ‘Abd al-Qādir al-Fāsī (Paris 1907). 5. Fehresetü kütübi’l-CâmiǾi’l-AǾžam bi’l-Cezâǿir: Catalogue des manuscrits arabes de la Grande Mosquée (Cezayir 1909). 6. Abū Dulāma, Poète bouffon de la cour des premiers califes abbasides (Cezayir 1922). Meşhur Arap şairi Ebû Dülâme’nin hayatı ve şiirini konu alan bir çalışmadır. 7. Mots turks et persans conservés dans le parlé d’Alger (Cezayir 1922). 8. Risâle fi’l-manŧıķ. Klasik mantıkla ilgili olup henüz neşredilmemiştir.
İbn Ebû Şeneb’in neşrini gerçekleştirdiği eserlerden bir kısmı da şunlardır: İbn Meryem, el-Bustân fî źikri’l-evliyâǿ ve’l-Ǿulemâǿ bi-Tilimsân (Cezayir 1908); Ebû Saîd es-Sûsî, Nažmü’l-MümtiǾ fî Şerĥi’l-MuķniǾ (Cezayir 1908); Hüseyin b. Muhammed el-Versîlânî, Riĥle (Cezayir 1908); Fîrûzâbâdî, Taĥbîrü’l-müveşşîn (Cezayir 1909); Gubrînî (Ebü’l-Abbas), ǾUnvânü’d-dirâye fî Ǿulemâǿi Bicâye (Cezayir 1910); Ca‘berî, Tedmîŝü’t-teźkîr fi’t-teǿnîŝ ve’t-teźkîr (Strazburg 1910); Ebü’l-Arab ve Muhammed b. Hâris el-Huşenî, Ŧabaķātü Ǿulemâǿi İfrîķıyye (Fransızca tercümesiyle birlikte, I-II, Paris 1915-1920);
İbnü’l-Ebbâr, Tekmiletü’ś-Śıla (1. cilt Alfred Bel ile birlikte, Cezayir 1920); eź-Źaħîretü’s-seniyye fî târîħi’d-Devleti’l-Merîniyye (Cezayir 1921); Alkame el-Fahl, Dîvân (Cezayir 1925); Urve b. Verd, Dîvân (Cezayir 1926); Zeccâcî, el-Cümel (Cezayir 1926).
İbn Ebû Şeneb’in Encyclopédie de l’Islam’ın birinci edisyonunda çok sayıda maddesiyle bazı dergilerde ilmî makaleleri ve Ahmed Teymur Paşa, Muhammed Kürd Ali, Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, M. Godera, M. Miguel Asin Palacios, M. A. Griffth ve M. Kratchowsky gibi zamanın ilim adamları ile aydınlarına gönderdiği ve birçoğunu sanatlı nesirle kaleme aldığı mektupları ve çeşitli kongrelerde sunduğu tebliğleri, verdiği konferansları bulunmaktadır. İbn Ebû Şeneb’in ayrıca klasik ulemâ üslûbu üzere kaleme aldığı birçok manzumesi mevcuttur. Gençlik yıllarında yazılmış bu manzumeler hicvin dışında değişik temaları kapsamaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Serkîs, MuǾcem, II, 1626-1627; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, X, 289; Âdil Nüveyhiz, MuǾcemü aǾlâmi’l-Cezâǿir, Beyrut 1400/1980, s. 189-191; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 266-267; Abdurrahman b. Muhammed el-Cîlâlî, Muĥammed b. Ebî Şeneb, Cezayir 1983; Zekî Mücâhid, el-AǾlâmü’ş-Şarķıyye, Beyrut 1994, II, 923-925; “el-ǾAllâme Muĥammed Ebû Şeneb”, MMİADm., X/4 (1930), s. 238-240; M. Hadj-Sadok, “Ibn Abī Ѕћanab”, EI² (İng.), III, 689-691; Âzertâş Âzernûş, “İbn Ebî Şeneb”, DMBİ, II, 666-667.
Mustafa Öz