İBN EBÛ YA‘LÂ
(ابن أبي يعلى)
Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn el-Bağdâdî (ö. 526/1131)
Hanbelî fakihi ve biyografi yazarı.
15 Şâban 451’de (26 Eylül 1059) Bağdat’ta doğdu. Birçok ilim adamının yetiştiği bir aileden gelmiş olup Hanbelî mezhebinde ictihad mertebesine ulaşan Kādî Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’nın oğludur. Yine İbn Ebû Ya‘lâ diye anılmakla birlikte kendisinden Ebû Hâzim künyesiyle ayrılan küçük kardeşinin adı da Muhammed olduğundan (ö. 527/1133) bazı müellifler iki kardeşi birbirine karıştırmışlardır.
İbn Ebû Ya‘lâ ilk öğrenimini, döneminde Hanbelîler’in lideri sayılan babasından ve anne tarafından dedesi Câbir b. Yâsîn’den görmüşse de küçük yaşta babasının vefatı sebebiyle ondan fıkıh okuma
fırsatı bulamadı. Ebû Bekir el-Hayyât’tan kıraat dersi aldı; onun huzurunda 464 (1072) ve 465 yıllarında Nâfi‘ kıraatiyle Kur’an’ı iki defa hatmetti. 465-470 (1073-1078) yılları arasında Şerîf Ebû Ca‘fer Abdülhâliķ b. Îsâ el-Hâşimî’den fıkıh ve fıkıh usulü okudu. Hatîb el-Bağdâdî, Muhammed b. Veşşâh ez-Zeynebî, Ebû Ali İbnü’l-Bennâ el-Bağdâdî, Ebû Muhammed Rızkullah b. Abdülvehhâb et-Temîmî, Ebû Ca‘fer İbn Müslime, Ebû Bekir el-Hayyât, Ebü’l-Muzaffer Hennâd en-Nesefî ve başkalarından hadis dinledi. Özellikle fıkıh alanında bilgi sahibi oldu. Hadis konusunda güvenilir kabul edilen İbn Ebû Ya‘lâ mezhebine taassup derecesinde bağlı idi ve sünnet muhaliflerine karşı tâviz vermiyordu. Bu tavrının sonucu olarak Eş‘arîler’le tartışmalarda bulundu, onlara karşı sert bir mücadele yürüttü. Kaynaklarda “kadı” unvanıyla anıldığı halde nerede kadılık yaptığı belirtilmemekte, ancak kardeşi Ebû Hâzim ile birlikte Kādılkudât Ebü’l-Hasan İbnü’d-Dâmegānî’nin huzurunda şahitlik (noterlik) yaptığı bilinmektedir (Safedî, I, 160).
İbn Ebû Ya‘lâ’nın fıkıh alanında yetiştirdiği öğrenciler arasında Ebü’l-İz Abdülmugīs b. Züheyr el-Harbî, Abdülkādir-i Geylânî, Vezir Ebü’l-Muzaffer İbn Hübeyre ve yeğeni Vâsıt Kadısı Ebû Ya‘lâ es-Sagīr gibi âlimler vardır. Kendisinden hadis rivayet edenler içinde de İbnü’l-Haşşâb el-Bağdâdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed ez-Zeytûnî, Cüneyd b. Ya‘kūb el-Cîlî, Ebü’l-Alâ el-Hemedânî, Batâihî, Ebû Muhammed el-Mübârek b. Ali et-Tabbâh, İbnü’l-Harîf, Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî, Ebû Tâhir es-Silefî ve Hâfız Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir’in isimleri zikredilebilir. Ayrıca Ebû Mûsâ el-Medînî ve İbn Küleyb icâzet yoluyla kendisinden rivayette bulunmuşlardır. Bağdat’ta Bâbülmerâtib semtinde bulunan evinde geceleri tek başına kaldığı odasına hırsızlık için giren hizmetçileri tarafından 10 Muharrem 526 (2 Aralık 1131) gecesi öldürülen İbn Ebû Ya‘lâ Bâbü Harb Mezarlığı’nda babasının yanına defnedildi.
Eserleri. 1. Ŧabaķātü’l-Ĥanâbile (Ŧabaķātü’l-aśĥâb, Ŧabaķātü’l-Ĥanbeliyye). Klasik anlamda Hanbelî tabakatına dair ilk kitap sayılan eser, Ahmed b. Hanbel’den başlayarak 512 (1118) yılına kadar altı tabaka halinde 706 Hanbelî âliminin biyografisini içerir (I-II, nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkī, Kahire 1371/1952; Beyrut, ts.). İlk iki tabaka alfabetik, diğerleri ise kronolojik olarak sıralanmıştır. Kitapta gerek İbn Hanbel’in gerekse mezhebin ileri gelen âlimlerinin kelâm ve fıkha dair görüşlerine geniş yer verilir. Bilhassa Ebü’l-Kāsım el-Hırakī ile Gulâmü’l-Hallâl arasındaki doksan sekiz ihtilâflı meselenin sıralanıp tarafların görüşlerinin, dört mezhep imamı ile diğer bazı müctehidlerden hangisinin görüşüne uygun düştüğünün belirtildiği bölüm (II, 76-118) muhtasar bir hilâf eseri olarak kabul edilebilir. Ŧabaķātü’l-Ĥanâbile’ye İbn Receb tarafından (ö. 795/1393) bir zeyil yazılmış ve bunu başka zeyiller takip etmiştir (DİA, XV, 544). Şemseddin Muhammed b. Abdülkādir el-Ca‘ferî en-Nablusî eseri ihtisar etmiş (nşr. Ahmed Ubeyd, Dımaşk 1350), Ebû Akkāşe Sâlih b. Osman b. Abdülhamîd Ŧabaķātü’l-Ĥanâbile ve bu muhtasarı için şahıs ve kitap adları ile hadis ve konu indeksi hazırlamıştır (el-Fehârisü’ş-Şâmile li-Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile, Riyad 1413/1993). Eser Hediyyetü’l-Ǿârifîn’de yanlışlıkla müellifin kardeşi Ebû Hâzim’e nisbet edilmiştir (II, 86). Abdurrahman b. Sâlih b. Muhammed el-Gufeylî, eserdeki nakillere dayanarak Mesâǿilü’l-İmâm Aĥmed el-fıķhiyyetü’l-menķūle Ǿanhü fî Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile li’bn Ebî YaǾlâ fî ġayri’l-Ǿibâdât adıyla Riyad Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye külliyyetü’ş-şerîa’da bir yüksek lisans tezi (1412/1991), yine aynı üniversiteden Âid b. Fedgūş el-Hâris Mesâǿilü’l-İmâm Aĥmed el-fıķhiyyetü’l-manśûśa Ǿanhü fî Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile li’bn Ebî YaǾlâ fi’l-Ǿibâdât adıyla bir öğretim üyeliği tezi (1413) hazırlamıştır. 2. Kitâbü’t-Tamâm limâ śaĥĥa fi’r-rivâyeteyn ve’ŝ-ŝelâŝ ve’l-erbaǾ Ǿani’l-İmâm ve’l-muħtâr mine’l-vecheyn Ǿan aśĥâbihi’l-Ǿarânîni’l-kirâm (nşr. Abdullah b. Muhammed b. Ahmed et-Tayyâr - Abdülazîz b. Muhammed b. Abdullah el-Meddallâh, I-II, Riyad 1414). Babasının er-Rivâyeteyn ve’l-vecheyn adlı kitabını ikmal için yazdığı bu eserde yer alan konular çoğunlukla fıkha dair olmakla birlikte son kısımda usûl-i fıkıh ve diğer bazı konularla ilgili meselelere de temas edilmiştir. 3. el-Mesâǿilü’lletî ĥalefe Ǿaleyhâ Aĥmed (nşr. Mahmûd b. Muhammed el-Haddâd, Riyad 1407/1987). 4. el-İǾtiķād. Ziriklî’nin belirttiğine göre Şam Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bir nüshası mevcuttur (el-AǾlâm, VII, 23).
İbn Ebû Ya‘lâ’nın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Îżâĥu’l-edille fi’r-red Ǿale’l-fıraķı’đ-đâlleti’l-muđılle, er-Red Ǿalâ zâǿiġi’l-iǾtiķādât fî menǾihim min semâǾi’l-âyât, Şerefü’l-ittibâǾ ve serefü (şerrü)’l-ibtidâǾ, el-Müfredât fî uśûli’l-fıķh (İbn Receb bu kitaptan iktibasta bulunmuştur, bk. eź-Źeyl Ǿalâ Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile, I, 178), el-MuķniǾ fi’n-niyyât, el-Miftâĥ fi’l-fıķh, el-MecmûǾ fi’l-fürûǾ, Ruǿûsü’l-mesâǿil ve el-Müfredât fi’l-fıķh. Brockelmann’ın İbn Ebû Ya‘lâ’ya nisbet ettiği el-Aĥkâmü’s-sulŧâniyye (GAL Suppl., I, 557) babası Kādî Ebû Ya‘lâ’ya aittir.
İbn Ebû Ya‘lâ ayrıca babasının Tenzîhü MuǾâviye (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2763/13) adlı eserini rivayet etmiştir. Yazma nüshada bu adla geçen eser İbn Ebû Ya‘lâ tarafından Tebrîǿetü MuǾâviye şeklinde kaydedilmiştir (Ŧabaķātü’l-Ĥanâbile, II, 205). Risâlenin girişinde belirtildiği üzere bu eseri babasından Receb 458’de (Haziran 1066), yani vefatından iki ay önce dinlemiştir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2763, vr. 178b).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Ebû Ya‘lâ, Kitâbü’t-Tamâm (nşr. Abdullah b. Muhammed et-Tayyâr - Abdülazîz b. Muhammed el-Meddallâh), Riyad 1414, neşredenin girişi, I, 13-61; a.mlf., Ŧabaķātü’l-Ĥanâbile, II, 205, 232-233, 238, 239, 242, 243, 250; Sem‘ânî, el-Ensâb, IX, 247; İbnü’l-Cevzî, Menâķıbü’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel (nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî - Ali M. Ömer), Kahire 1399/1979, s. 637; a.mlf., el-Muntažam (Atâ), X, 29; İbn Nukta, et-Ŧaķyîd li-maǾrifeti ruvâti’s-sünen ve’l-mesânîd (nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût), Beyrut 1408/1988, s. 105-106, 362; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirǿâtü’z-zamân, VIII, 144-145; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIX, 601-602; XX, 354; Safedî, el-Vâfî, I, 159-160; Yâfiî, Mirǿâtü’l-cenân, III, 251; İbn Receb, eź-Źeyl Ǿalâ Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile, Beyrut, ts. (Dârü’l-Ma‘rife), I, 176-178, 366; Burhâneddin İbn Müflih, el-Maķśadü’l-erşed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Riyad 1410/1990, II, 499-500; Ebü’l-Yümn el-Uleymî, el-Menhecü’l-aĥmed (nşr. Abdülkādir el-Arnaût v.dğr.), Beyrut 1997, III, 106-108; a.mlf., ed-Dürrü’l-münađđad fî źikri aśĥâbi’l-İmâm Aĥmed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Kahire 1992, I, 241-242; Keşfü’ž-žunûn, II, 1097; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, IV, 79; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 86; Brockelmann, GAL Suppl., I, 557; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 211; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VII, 23; M. J. L. Young, “The Biographical Content of Ibn Abī Ya‘lā’s Ŧabaqāt al-Ĥanābilah”, Actas XVI Congreso UEAI, Salamanca 1995, s. 569-575; Ramazan Şeşen, Muħtârât mine’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyyeti’n-nâdire fî mektebâti Türkiye, İstanbul 1997, s. 264; Tâhir en-Nu‘mânî, “Bâbü’l-Mürâsele ve’l-münâžara: el-Maħŧûŧü’n-nefîs: Ŧabaķātü’l-Ĥanâbile li’bn Ebî YaǾlâ el-Ferrâ”, el-Muķteŧaf, IV, Kahire 1951, s. 368-372; Aħbârü’t-türâŝi’l-İslâmî, sy. 39-40, Küveyt 1415/1994, s. 9; Ali Refîî, “İbn Ebî YaǾlâ”, DMBİ, II, 700-701; Ferhat Koca, “Hanbelî Mezhebi [Literatür]”, DİA, XV, 544.
Şükrü Özen