İBN EBÛ ZEMENÎN

(ابن أبي زمنين)

Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Îsâ el-Mürrî el-Kurtubî (ö. 399/1008)

Mâlikî fakihi ve muhaddis.

Muharrem 324’te (Aralık 935) İlbîre’de (Elvira) dünyaya geldi. Bazı kaynaklarda zilhicce ayında doğduğu kaydedilirse de talebesi İbnü’l-Hazzâ’nın kendisinden naklettiği ilk rivayet daha doğru olmalıdır. Endülüs’e yerleşen Gatafân kabilesinin kollarından Benî Mürre’ye mensuptur. İbn Beşküvâl (eś-Śıla, II, 458) aslen Tenesli (Cezayir), Kādî İyâz ise Adveli (Mağrib) ve Nefze kabilesinden olduğunu kaydeder (Tertîbü’l-medârik, IV, 672). İbn Ebû Zemenîn diye tanınmasının sebebini kendisinin de bilmediği rivayet edilmektedir. Klasik kaynakların birçoğunda bu şekilde tesbit edilen lakabı bazı yeni çalışmalarda İbn Ebû Zemeneyn şeklinde kaydedilmiştir (EI2 [İng.], III, 694; DMBİ, II, 657). İlk öğrenimini babasından ve İlbîre ulemâsından gören İbn Ebû Zemenîn daha sonra Beccâne (Pechina) ve Kurtuba’da (Cordoba) tahsiline devam etti. Saîd b. Fahlûn’dan İbn Abdülhakem’in el-Muħtaśar’ını okudu. Ayrıca Vehb b. Meserre, İshak b. İbrâhim b. Meserre, İbnü’l-Cezzâr, Ahmed b. Saîd b. Hazm, İshak b. İbrâhim et-Tuleytılî, İbnü’ş-Şâme, Ebân b. Îsâ el-Gāfikī, Ahmed b. Mutarrif el-Ezdî gibi âlimlerden başta fıkıh ve hadis olmak üzere çeşitli konularda ders aldı. Tahsilini tamamlayıp İlbîre’ye dönen İbn Ebû Zemenîn’in bir süre sonra tekrar Kurtuba’ya gittiği ve burada ders verdiği anlaşılmaktadır.

İbn Ebû Zemenîn, Mâlikî fıkhı ve hadis yanında âlimler arasındaki fıkhî ihtilâflara da vâkıftı. Ayrıca tefsir, tarih, Arap dili ve edebiyatı gibi çeşitli ilim dallarında bilgi sahibiydi. Aralarında Ebû Amr ed-Dânî, Ebû İshak el-İlbîrî, Ebû Ömer İbnü’l-Hazzâ, Ebû Ömer İbn Sümayk, Hişâm b. Ömer b. Sivâr el-Fezârî, Ebü’l-Velîd İbnü’s-Saffâr, Ebû Amr İbnü’s-Sayrafî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Muhammed el-Kuley‘î gibi âlimlerin de bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. Zühd ve takvâ sahibi bir âlim olup yöneticilerden uzak bir hayat yaşayan İbn Ebû Zemenîn Rebîülâhir 399 (Aralık 1008) tarihinde İlbîre’de vefat etti.

Eserleri. 1. Münteħabü’l-aĥkâm (el-Münteħab fi’l-aĥkâm). Mâlikî mezhebinde yargılama hukukuna dair kaleme alınan ilk eserlerden biri olup daha sonra yazılan birçok esere kaynaklık etmesi, günümüze ulaşmamış birçok kitaptan nakillerde bulunması, döneminin iktisadî ve içtimaî hayatı hakkında bilgi vermesi açısından büyük öneme sahiptir. Fuat Sezgin, çeşitli yazma nüshaları bulunan (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 1730/D; Cezayir, el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 1368; ayrıca bk. Sezgin, I, 46) eserin basıldığını (Cezayir 1308) haber veriyorsa da (a.e., a.y.) yapılan araştırmada böyle bir baskının mevcudiyetine rastlanmamıştır (Ķudvetü’l-ġāzî, neşredenin girişi, s. 82-83). 2. Ķudvetü’l-ġāzî. Cihadın fazilet ve ahkâmına dair olup Madrid’de Bibliotheca National’de kayıtlı nüshası (nr. 5349) esas alınarak Âişe es-Süleymânî tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1989). 3. Muħtaśaru Tefsîri İbn Sellâm (Tefsîrü’l-Ķurǿân). Fas Hizânetü’l-Karaviyyîn’de (nr. 34) ve British Museum’da (nr. 820, Add. 19490) kayıtlı iki nüshası vardır. 4. Uśûlü’s-sünne. Ehl-i sünnet akaidiyle ilgili bir risâle olup bilinen tek nüshası (TSMK, Revan Köşkü, nr. 510/2, vr. 26a-46a) Abdullah b. Muhammed Abdürrahîm b. Hüseyin el-Buhârî tarafından Riyâżü’l-cenne bi-taħrîci Uśûli’s-sünne adıyla yayımlanmıştır (Medine 1415). 5. el-Muġrib fi’ħtiśâri’l-Müdevvene. Bazı kaynaklarda el-Muķarrib olarak geçen eser el-Müdevvenetü’l-kübrâ’nın en önemli muhtasarı ve aynı zamanda zor anlaşılan yerlerinin şerhi olup Fas Hizânetü’l-Karaviyyîn’de bir nüshası bulunduğu kaydedilmektedir (a.g.e., neşredenin girişi, s. 85).

İbn Ebû Zemenîn’in kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Müheźźeb (İbn Müzeyn’in el-Muvaŧŧaǿ şerhinin muhtasarıdır), el-Müştemil fî Ǿilmi’l-veŝâǿiķ, Ĥayâtü’l-ķulûb, Ünsü’l-mürîdîn, el-MevâǾižü’l-manžûme (en-Neśâǿiĥu’l-manžûme), Âdâbü’l-İslâm, Münteħabü’d-duǾâǿ. İbn Ebû Zemenîn’in daha çok zühd ve hikmet konusunda yazdığı bazı şiirleri biyografik kaynaklarda yer almaktadır.

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Ebû Zemenîn, Riyâżü’l-cenne bi-taħrîci Uśûli’s-sünne (nşr. Abdullah b. M. Abdürrahîm b. Hüseyin el-Buhârî), Medine 1415, neşredenin girişi, s.13-26; a.mlf., Ķudvetü’l-ġāzî (nşr. Âişe es-Süleymânî), Beyrut 1989, neşredenin girişi, s. 9-130; Humeydî, Cezvetü’l-muķtebis (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire 1410/1989, I, 100-101; Feth b. Hâkān el-Kaysî, Maŧmaĥu’l-enfüs ve mesraĥu’t-teǿennüs fî mülaĥi ehli’l-Endelüs (nşr. M. Ali Şevâbike), Beyrut 1403/1983, s. 266-267; Kādî İyâz, Tertîbü’l-medârik, IV, 672-674; İbn Hayr, Fehrese, s. 251, 288; İbn Beşküvâl, eś-Śıla, II, 458-459; Dabbî, Buġyetü’l-mültemis, s. 87-88; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVII, 188-189; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, III, 1029; a.mlf., Târîħu’l-İslâm: sene 381-400, s. 379-381; Safedî, el-Vâfî, III, 321; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb, II, 232-234; Süyûtî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn (Ömer), s. 104; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn, II, 161-162; Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb, III, 554; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 101; Brockelmann, GAL, I, 205; Suppl., I, 335; Sezgin, GAS, I, 46-47; Abdüsselâm Ahmed el-Kenûnî, el-Medresetü’l-Ķurǿâniyye fi’l-Maġrib, Rabat 1401/1981, I, 165-170; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 227; Miklos Muranyi, Dirâsât fî meśâdiri’l-fıķhi’l-Mâlikî (trc. Ömer Sâbir Abdülcelîl v.dğr.), Beyrut 1409/1988, s. 27; Abdülvehhâb Hallâf, “el-Faķīh İbn Ebî Zemenîn ve maħŧûŧâtü Münteħabi’l-aĥkâm”, MMMA (Küveyt), XXX/1 (1406/1985), s. 211-265; “Ibn Abī Zamanayn”, EI² (İng.), III, 694; Ahmed Bâdkûbe-i Hezâve, “İbn Ebî Zemeneyn”, DMBİ, II, 657-658.

Saffet Köse