Kamus

İBN FEHD, Muhibbüddin

(محب الدين ابن فهد)

Ebü’l-Fazl Muhibbüddîn Cârullāh Muhammed b. Abdil‘azîz b. Ömer el-Hâşimî el-Mekkî (ö. 954/1547)

Tarihçi.

20 Receb 891’de (22 Temmuz 1486) Mekke’de doğdu ve orada büyüdü; Muhib Ebü’l-Fazl adıyla da bilinir. Küçük yaşta babası İzzeddin İbn Fehd ve dedesi Necmeddin İbn Fehd’den ilim tahsiline başladı; Şemseddin es-Sehâvî’nin derslerine devam etti; Muhibbüddin et-Taberî’nin hadis meclislerinde bulundu; Kur’ân-ı Kerîm’i, Śaĥîĥ-i Müslim’i, Buhârî’nin eŝ-Ŝülâŝiyyât’ını, İzzeddin b. Cemâa’nın et-TüsâǾiyyât’ının bir kısmını, Nevevî’nin el-ErbaǾîn’ini ve Minhâcü’ŧ-ŧâlibîn gibi diğer bazı hadis kitaplarını ezberledi; fıkıh, usûl-i fıkıh ve Arapça ile ilgili temel eserleri okudu. Babasıyla birlikte 909’da (1503-1504) Medine’ye giderek orada bir süre kaldı ve ünlü hocalara devam etti. Bu arada Medine tarihçisi Semhûdî’ye yazdığı eserleri göstermiş, o da kendisine hırka giydirmiştir. Mekke’ye döndükten sonra hadis dalındaki çalışmalarını sürdürüp tahrîc ve üstat listesi düzenleme konularında maharet sahibi oldu. Daha sonra ailesinin ilmî seyahat geleneğine uyarak 913’te (1507) Kahire’ye, bir yıl sonra dört ay kaldığı Yemen’e ve Kudüs’e, 921’de (1515) Mısır’a, ertesi yıl Dımaşk’a, 923’te (1517) Halep’e ve biri 928’de (1522), diğeri 934’te (1528) olmak üzere iki defa Anadolu’ya gitti. Bu seyahatleri sırasında Abdülganî el-Bisâtî, Muhib el-Bûsîrî, Celâleddin es-Süyûtî, Muhibbüddin en-Nüveyrî, Âişe bint Abdülhâdî, Abdullah Bâ-Kesîr, Abdülhak es-Sinbâtî ve Ahmed b. Ahmed eş-Şercî gibi âlim ve ediplerle görüştü. Birinci Anadolu seyahatinde uzunca bir süre Bursa’da kalarak el-Cevâhirü’l-ĥisân adlı eserini orada telif etti.

İbn Fehd’in, Şam tarihçisi Muhammed b. Tolun ve Mekke tarihçisi Sehâvî ile özel bir dostluğu vardı. Mekke’ye döndükten sonra İbn Tolun’la mektuplaşarak dostluklarını arttırmışlar, ilmî konuları tartışmışlar ve birbirlerinin ufkunu genişletmişlerdir. İbn Tolun’u Dımaşk Kalesi’nin tarihiyle ilgili bir risâle yazmaya İbn Fehd teşvik etmiştir. Büyük dedesi İbn Fehd Takıyyüddin Muhammed’in öğrencisi, dedesi Necmeddin Ömer’in yakın arkadaşı ve babası İzzeddin Abdülazîz’in ilmî seyahatlerinin bir kısmına birlikte çıktığı hocası olan Sehâvî’nin öğrenciliğini yapmış ve ondan çok faydalanmıştır. Cidde’deki bir camide uzun süre imam-hatiplik görevini yürüten İbn Fehd’in hadis ve tarih okumak için çeşitli yerlerden gelen çok sayıda talebesi vardı; Abdullah el-Ayderûsî ve Radıyyüddin İbnü’l-Hanbelî kendisinden icâzet alanlar arasındadır. İbn Fehd 15 Cemâziyelâhir 954’te (2 Ağustos 1547) Mekke’de vefat etti.

Eserleri. 1. Tuĥfetü’l-leŧâǿif fî feżâǿili’l-ĥabr İbn ǾAbbâs ve Vec ve’ŧ-Ŧâǿif. 915’te (1509) kaleme alınan eser İbn Abbas, Tâif yakınlarındaki Vec vadisi ve Tâif’in faziletine dair rivayetleri içermektedir. Yazma nüshası Mekke’de Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî’de (Dihlevî, nr. 15) ve mikrofilmi Bağdat’ta Evkaf Kütüphanesi’nde (nr. 2/4796) bulunan eser Muhammed Saîd Kemal ve Muhammed Mansûr Şakhâ tarafından neşredilmiştir (Tâif 1985 [?]). 2. Târîħu Medîneti Cidde ve aĥvâlihâ ve ķurbihâ min Mekke (Risâle fî fażli Cidde ve şeyǿ min ħaberihâ). Cidde’nin faziletine ve bununla ilgili haberlere yer veren dört buçuk sayfadan ibaret bir risâledir; hacminin küçüklüğüne rağmen Cidde ve çevresinin mescidleri, tarihî eserleri, gemiciliği ve ticaretiyle ilgili önemli bilgiler ihtiva eder. Brockelmann, Berlin Staatsbibliothek’te (nr. 6063) kayıtlı olan bu risâlenin ismini es-Silâĥ ve’l-Ǿudde fî feżâǿili bender Cidde şeklinde vermektedir (GAL, II, 516). Abdülmuhsin Müd‘icü’l-Müd‘ic eseri Mecelletü MaǾhedi’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyye’de yayımlamıştır (bk. bibl.). 3. Ĥüsnü’l-ķırâ fî evdiyeti Ümmi’l-ķurâ (MenbaǾu’l-ħayr ve’l-bereke fî evdiyeti Ümmi’l-ķurâ Mekke). Mekke Cidde, Tâif ve

bunlara bağlı otuz dokuz belde ve mevki ile ilgili olup 947’de (1540) kaleme alınmıştır. Yazma nüshaları Yemen’deki Terîm şehrinde Ahkāf Kütüphanesi’nde (nr. 98) kayıtlı bulunan eseri R. B. Serjeant neşretmiştir (BSOAS, XXI [1958], s. 254-258). 4. Neylü’l-münâ bi-źeyli Bülûġi’l-ķurâ li-tekmileti İtĥâfi’l-verâ. Babası İzzeddin İbn Fehd’in Bülûġu’l-ķurâ’sı için yazdığı zeyil olup müellifin en önemli çalışmasıdır. Zilhicce 923’ten (Aralık 1517) Cemâziyelâhir 949’a (Eylül 1542) kadarki zaman içerisinde Mekke’de meydana gelen siyasî, iktisadî ve içtimaî olayları kronolojik sırasıyla anlatır. Yazma nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan kitap (Şehid Ali Paşa, nr. 1961) Muhammed el-Habîb el-Hîle tarafından neşre hazırlanmaktadır. 5. el-Aķvâlü’l-müttebeǾa fî baǾżı mâ ķīle fî menâķıbi eǿimmeti’l-erbaǾa. 942’de (1535-36) tamamlanan eserin beş varaklık yazma nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de kayıtlıdır (nr. 213). 6. Bülûġu’l-ereb bi-maǾrifeti’l-enbiyâǿ mine’l-ǾArab (Bülûġu’l-ereb bi-maǾrifeti eyyi’l-enbiyâǿ mine’l-ǾArab). Peygamberlerin milliyetleri ve taşıdıkları isimlerin menşeleri hakkındadır. 936’da (1530) telif edilen eserin yazma nüshaları Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi’yle (nr. 185), Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî’de (Hadis, nr. 423) bulunmaktadır. 7. Tuĥfetü’n-nâs bi-ħaberi ribâŧ seyyidine’l-ǾAbbâs. Mekke’deki Hz. Abbas Ribâtı’nın ne zaman imar edildiğine dair bir soru üzerine kaleme alınmış olup yapının tarihiyle ilgili bilgileri içermektedir. 914’te (1508) Mısır’ı ziyaretinde Abbâsî Halifesi Müstemsik-Billâh kendisini davet ederek bu ribâtın sorumluluğunu bir yazılı emirle babası İzzeddin İbn Fehd’e vermiş ve 922 (1516) yılına kadar babası, onun vefatından sonra da 943’e (1536) kadar kendisi bu görevi sürdürmüştür. Yaklaşık 943’te (1536-37) kaleme alınan eserin yazma nüshası Yale Üniversitesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. L-235). 8. el-Cevâhirü’l-ĥisân fî menâķıbi’s-Sulŧân Süleymân b. ǾOŝmân. 10 Ramazan 928 (3 Ağustos 1522) tarihinde Bursa’da tamamlanan ve Kanûnî Sultan Süleyman’a ithaf edilen kitap bir mukaddime, iki bab ve bir hâtimeden oluşmaktadır. Mukaddime, “Ameller niyetlere göredir” hadisiyle başlayıp meliklerin doğru yolda olmalarıyla ilgili hadislerle devam etmektedir. Birinci babda Osmanlı tarihiyle ilgili kısa bilgiler verildikten sonra Yavuz Sultan Selim’in Mısır’ı fethi ve o dönemdeki Mekke hakkında ayrıntılı açıklamalar yapılmakta, ikinci babda Anadolu’nun önemine, halkının faziletlerine ve Fâtih Sultan Mehmed’in İstanbul’u fethetmesine yer verilmektedir. Ayrıca Mekke ve Medine halkının üstünlüklerinden, Harem’de ibadet etmenin faziletinden de kısaca bahsedilmektedir. Eserin yazması Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Dârülmesnevî, nr. 360). 9. el-Ķavlü’l-müǿtelif fî nisbeti’l-ħamseti’l-büyût ile’ş-şeref (el-Ķavlü’l-müǿtelif fi’l-ħamseti’l-büyûti’l-mensûbîn li’ş-şeref). Eserde Mekke’deki Fâsî, Taberî, Abdülkavî, Buhârî ve Tabâtabâî ailelerine dair bilgi verilmekte, bunlardan Fâsî’nin Hz. Hasan’a ve Taberî’nin Hz. Hüseyin’e dayandığı, diğer üç ailenin ise Peygamber sülâlesinden gelmediği belirtilmektedir. Muharrem 937’de (Eylül 1530) tamamlanan risâlenin yazma nüshası Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî’dedir (Dihlevî, nr. 118, 3 varak). 10. Menhelü’ž-žarâfe bi-źeyli Mevridi’l-leŧâfe fî men vülliye’s-salŧanate ve’l-ħılâfete. İbn Tağrîberdî’nin Mevridü’l-leŧâfe adlı eserine yazılan zeyildir. Yazma nüshaları Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî (Tarih, nr. 4/2) ve Berlin (nr. 9827) kütüphanelerinde kayıtlıdır. 11. en-Nüketü’ž-žırâf fi’l-mevǾižati bi-źevi’l-Ǿâhât mine’l-eşrâf. İslâm tarihinde bazı ağır hastalıklara yakalanmış veya sağırlık, körlük, şaşılık, topallık gibi bedenî özürleri bulunan bir kısım önemli şahsiyetlerle onlar için anlatılan hikâyeler hakkındadır. 950’de (1543) kaleme alınan kitabın yazma nüshası Dublin’deki Chester Beatty Library’de bulunmaktadır (nr. 3838). 12. Nihâyetü’s-sûl fî fażli âli beyti’r-Resûl (Berlin Staatsbibliothek, nr. 9672). 13. Bülûġu’l-münâ ve’ž-žafer fî beyâni lâ Ǿadvâ velâ ŧıyerate velâ hâmete velâ śafer (nşr. Ahmed b. Muhammed b. Hasan el-Muslihî, Cidde 1417/1996). 14. el-Ħaberü’l-merfûǾ fî eyyâmi’l-üsbûǾ. Haftanın günlerine, özellikle çarşambanın uğursuz olup olmadığına ilişkin rivayetleri ihtiva etmektedir. Üç varaktan ibaret olan tamamlanmamış risâlenin yazma nüshası Yale Üniversitesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. L-235).

İbn Fehd’in kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: el-İttiǾâž bimâ verede fî sûķı ǾUkâž, el-Büldâniyyât (el-Ferâǿidü’l-behiyyât fî fevâǿidi’l-büldâniyyât), Bülûġu’l-ereb fî temellüki’s-Sulŧân Selîm Ħân li-arżi’l-ǾAcem ve’l-ǾArab, Behcetü’z-zamân bi-Ǿimâreti’l-Ĥaremeyn li-mülûki Âli ǾOŝmân, Târîħ yüfîdü fî maǾrifeti vefeyâti’l-mütercemîn fi’đ-Đavǿi’l-lâmiǾ mine’l-aĥyâǿ, Tuĥfetü’l-îķāž bi-tetimmeti Źeyli Ŧabaķāti’l-ĥuffâž, Tuĥfetü’l-kirâm bi-merviyyâti ĥuccâbi Beytillâhi’l-ĥarâm, et-Tuĥfetü’l-laŧîfe fî enbâǿi(binâǿi)’l-Mescidi’l-ĥarâm ve’l-KâǾbeti’ş-şerîfe, Taħrîcü meşyeħati ǾAbdilĥaķ es-Sinbâŧî, Taħrîcü meşyeħati Muĥibbiddîn en-Nüveyrî, Riĥle ilâ Ĥaleb, er-Riĥletü’d-Dımaşķıyye, Risâle fî küttâbi’s-sır fî dîvâni Mıśr, Fehresetü Cârillâh b. Fehd, Mevridü’ŧ-ŧâlibi’ž-Žamî li-merviyyâti’l-ĥâfıž Burhâniddîn Sıbŧ İbni’l-ǾAcemî (Krachkovsky, II, 682-683; Abdülmuhsin Müd‘icü’l-Müd‘ic, s. 191-192; Muhammed el-Habîb el-Hîle, s. 197-213; Brockelmann, GAL, II, 516; Suppl., II, 538).

BİBLİYOGRAFYA:

Necmeddin İbn Fehd, MuǾcemü’ş-şüyûħ (nşr. Muhammed ez-Zâhî), Riyad 1982, neşredenin girişi, s. 13-14; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, II/3, s. 52; Süyûtî, Źeylü Ŧabaķāti’l-ĥuffâž, Haydarâbâd 1376/1956 → Beyrut, ts. (Dârü İhyâi’t-türâsi’l-Arabî), s. 382-384; Abdülkādir el-Ayderûsî, en-Nûrü’s-sâfir, s. 217-218; Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâǿire, I, 139; II, 131; Keşfü’ž-žunûn, I, 253, 307, 372-373, 378, 885; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VIII, 301; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, II, 457; Ahlwardt, Verzeichnis, V, 385; IX, 213, 316; Brockelmann, GAL, II, 516; Suppl., II, 538; III, 1295; Îżâĥu’l-meknûn, I, 201, 256, 440; II, 594; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 241-242; Ziriklî, el-AǾlâm, II, 93; VII, 79; L. Nemoy, Arabic Manuscripts in the Yale University Library, New Haven 1956, s. 138, 168; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, III, 107; X, 175-176; A. J. Arberry, The Chester Beatty Library: a Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1959, IV, 3838; I. Krachkovsky, Târîħu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ǾArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1965, II, 682-683; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 296-297, 312; II, 620, 684-685, 911-912, 1067; C. Zeydân, Âdâb, II, 338; Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, el-Muħtaśar min Kitâbi Neşri’n-nevr ve’z-zeher fî terâcimi efâżili Mekke (nşr. M. Saîd el-Âmûdî - Ahmed Ali), Cidde 1406/1986, s. 152-153; Cezzâr, Medâħilü’l-müǿellifîn, III, 1181-1183; M. Habîb el-Hîle, et-Târîħ ve’l-müǿerriħûn bi-Mekke, Mekke 1994, s. 195-213; Abdülmuhsin Müd‘icü’l-Müd‘ic, “Risâle fî fażli Cidde ve şeyǿ min ħaberihâ li-Cârillâh Muĥammed b. Fehd”, MMMA (Küveyt), XXXI/1 (1407/1987), s. 189-205; F. Rosenthal, “Ibn Fahd”, EI² (İng.), III, 760.

Sâmî es-Sakkår