İBN FEHD, Takıyyüddin

(تقيّ الدين ابن فهد)

Ebü’l-Fazl Takıyyüddîn Muhammed b. Necm Muhammed b. Muhammed b. Fehd el-Hâşimî el-Mekkî (ö. 871/1466)

Muhaddis ve tarihçi.

5 Rebîülâhir 787 (16 Mayıs 1385) tarihinde Yukarı Mısır’ın (Saîd) Asfûn beldesinde doğdu. IX-X. (XV-XVI.) yüzyıllarda Hicaz bölgesinde ve özellikle Mekke’de birçok âlim yetiştirmiş ve ticarî hayatta aktif rol oynamış İbn Fehd ailesine mensuptur. Kaynaklar, nesebinin Ali b. Ebû Tâlib’in oğullarından Muhammed b. Hanefiyye’ye dayandığını kaydediyorsa da Süyûtî bu konuda tereddüt göstermektedir (Nažmü’l-Ǿiķyân, s. 171); çünkü ailenin büyük dedesi Kadı Ebü’l-Hayr Muhammed b. Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Fehd (ö. 770/1369) aslen Mısırlıdır.

İbn Fehd’in ailesi 795 (1393) yılında Mekke’ye göç ederek oraya yerleşti. İlk eğitimini babasından ve Mekke’deki âlimlerden alan İbn Fehd Kur’an’ı, ǾUmdetü’l-aĥkâm’ı, fıkıhta et-Tenbîh’i, nahivde İbn Mâlik’in ve hadiste Irâkī’nin el-Elfiyye’lerini ezberledi. Burhâneddin el-Ebnâsî’den el-Muvaŧŧaǿı okudu. Hadisle ilgilenmeye 804’te (1401-1402) başladı. 805 (1402-1403) ve 816 (1413) yıllarında Yemen’e seyahat etti ve orada meşhur dil âlimi Fîrûzâbâdî ile görüştü. 811’de (1408-1409) Hz. Peygamber’in kabrini ziyaret amacıyla Mekke’den Medine’ye yürüyerek gitti. Ayrıca San‘a’ya, Cebel’e ve Aden’e ilmî seyahatlerde bulundu. İbn Zahîre, Şemseddin el-Garâkī, İbn Selâme, İbnü’l-Cezerî, Heysemî ve Âişe bint İbnü’l-Hâdî gibi âlimlerden çeşitli icâzetler aldı. İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Yümn et-Taberî, Ebû Bekir b. Hüseyin el-Merâgī, Ebû Hüreyre b. Nakkāş, Muhammed b. Abdüddâim el-Birmâvî ve Cemâleddin b. Hayyât da hocalarından bazılarıdır. Müftülük ve müderrislik yapan İbn Fehd’in öğrencileri arasında Süyûtî, Şemseddin es-Sehâvî ve Muhammed b. Tolun ile torunu İzzeddin İbn Fehd gibi âlimler vardır. İbn Hacer, Mekkeliler ve Yemenliler’le ilgili eserlerinde ondan büyük oranda istifade etmiştir.

Âlî ve nâzil rivayetleri elde etmek için büyük gayret gösteren İbn Fehd, çok sayıda kitap satın alarak Mekke’de büyük bir kütüphane oluşturmuş ve bunu umumun istifadesine sunmuş, ölümünden önce de vakıf haline getirmiştir. 7 Rebîülevvel 871 (17 Ekim 1466) tarihinde Mekke’de vefat etti ve Mi‘lât Kabristanı’na gömüldü. Sehâvî ve İbn Nâsırüddin gibi âlimler ondan övgüyle bahsetmişlerdir. Üç oğlundan Necmeddin Ömer babasının ilmine vâris olmuştur.

Eserleri. 1. Laĥžü’l-elĥâž bi-źeyli ŧabaķāti’l-ĥuffâž. Zehebî’nin Teźkiretü’l-ĥuffâž’ına yapılmış bir zeyildir. Müellif eserinin vefeyât kısmında ana hatlarıyla biyografileri, gerekli gördüğü yerlerde bazı isim ve nesepleri de vermiş ve adını andığı kişilerden gelen rivayetleri senedleriyle birlikte nakletmiştir. Eser, Teźkiretü’l-ĥuffâž ile birlikte Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî ile Süyûtî’nin zeyillerinin de yer aldığı Źeylü Teźkireti’l-ĥuffâž içerisinde yayımlanmıştır (Dımaşk 1347; Beyrut, ts., s. 69-344). 2. ǾUmdetü’l-münteĥil ve bülġatü’l-mürteĥil. Demîrî’nin Ĥayâtü’l-ĥayevân’ına yapılmış bir tekmile olan kitapta önce âlî hadislere, ardından hikâyelere ve daha sonra şiirlere yer verilmiştir. Hadisler Kütüb-i Sitte ve dört mezhebe ait eserlerden alınmıştır; eserdeki kırk hadisi nakleden sahâbî ve diğer râvilerin sayısı da kırktır. Eserin yazma nüshaları Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye (Mecâmî‘, nr. 175) ve Dublin’deki Chester Beatty Library’de (nr. 3470) kayıtlıdır. 3. el-Büdûrü’z-zevâhir mimmâ li’l-muħtâr ve Ǿıtretühû mine’l-mefâħir. Mekke şerifi Ebü’l-Kāsım b. Hasan b. Aclân için kaleme alınan eser, Hz. Peygamber’in mûcizelerine ve Ehl-i beyt’in faziletine dair kırk yedi sahâbîden gelen altmış yedi hadisi ihtiva etmektedir. Müellifin kendi hattıyla Safer 849’da (Mayıs 1445) yazdığı eserin asıl nüshası Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî’de bulunmaktadır (nr. 441). 4. ed-Dürerü’s-seniyye ve’l-cevâhirü’l-behiyye mine’l-eĥâdîŝi’n-nebeviyye ve’l-aħbâri’l-merviyye. Devlet adamlarını imar faaliyetlerine yönelmeye ve özellikle ordu nâzırı Ebü’l-Mehâsin Yûsuf’u Mina’daki Hayf Mescidi’ni tamir ettirmeye teşvik amacıyla yazılmıştır. 4 Rebîülâhir 855 (6 Mayıs 1451) tarihinde bitirilen, mescidlerle medreseleri inşa veya tamir ettirmenin faziletine dair hadislerden meydana gelen ve iki cüz olduğu bilinen eserin birinci cüzü Paris Bibliothèque Nationale’de kayıtlıdır (nr. 721). 5. Muħtaśaru esmâǿi’ś-śaĥâbe (MuǾcemü’ś-śaĥâbe). Müellif hattıyla yazılmış 817 (1414) tarihli nüshası el-Mektebetü’l-Ezheriyye’de bulunmaktadır (Tarih, nr. 10.667). 6. el-Menhecü’l-celî ilâ şüyûħi ķāđi’l-Ĥaremeyni’s-sirâci’l-Ĥanbelî. Müellifin, hocası Sirâceddin Abdüllatîf b. Muhammed b. Ahmed el-Fâsî için kaleme alıp Safer 848’de (Mayıs-Haziran 1444) tamamladığı eser alfabetik olarak sıralanmış 310’u erkek, kırk üçü kadın 353 kişinin (151’i sahâbî) biyografisinden meydana gelen bir mu‘cemdir (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 269). 7. en-Nûrü’l-bâhiri’s-sâŧıǾ min sîreti źi’l-burhâni’l-ķāŧıǾ. Hz. Peygamber’in sîretine dair olan eserin bir kısmı Berlin Staatsbibliothek’te bulunmaktadır (nr. 9633/31). 8. Risâle teştemilü Ǿalâ terâcimi’l-Mekkiyyîn ve’l-Medeniyyîn elleźîne eħaźe Ǿanhüm Aĥmed b. Ħalîl el-Lübûdî (Terâcimü’l-meşâyiħ). Alfabetik olarak düzenlenen eserin yazma nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’dedir (Mecâmî‘, nr. 175). 9. Risâle teştemilü Ǿalâ Ǿiddeti icâzât li-baǾżı efâżıli’l-ķarni’t-tâsiǾ (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mecâmî‘, nr. 175). 10. Tuĥfetü’l-vârid ve buġyetü’r-râǿid. Müellif bu eserinde Cemâleddin b. Ali ez-Zemzemî ile diğer hocalarının rivayetlerinin tahrîcini yapmıştır. Oğlu Necmeddin İbn Fehd’in hattıyla yazılan eserin bir nüshası Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî’de kayıtlıdır (Mecmua, nr. 441).

İbn Fehd’in kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır:


Behcetü’d-dimâŝe bimâ verede fî fażli’l-mesâcidi’ŝ-ŝelâŝe, Büşra’l-verâ bimâ verede fî Ĥirâǿ, el-Cevâhirü’l-fâħiretü’l-müctemeǾa fîmâ ķaraǿehû et-Taķī b. Fehd ve semiǾahû, ed-Dürerü’l-Ǿavâlî ve’l-cevâhirü’l-ġavâlî, ed-Dürerü’l-fâǿiķa ve’l-aħbârü’r-râǿife, Nihâyetü’t-Taķrîb ve tekmîlü’t-Tehźîb bi’t-Tehźîb (İbn Hacer’in Tehźîbü’t-Tehźîb’i ile Zehebî’nin Teźhîbü Tehźîbi’l-Kemâl’ini cemettiği on iki ciltlik bir kitap olup Takıyyüddin el-Fâsî gibi âlimlerin takdirini kazanmıştır; bk. Mahmûd Saîd Memdûh, s. 38), Fehresetü Cemâliddîn Ebî Ĥâmid b. Žahîre, Kitâb fî meşyeħati’t-Taķī b. Fehd, el-MecmûǾatü’l-müsteŧâbe fî maǾrifeti benî Fehd ve men yelteĥıķ bihim mine’l-ķarâbe, Meşyeħatü’l-Cemâli’l-enśâri’l-mürşidî, Meşyeħatü ǾAbdillaŧîf el-Fâsî, Meşyeħatü Ebi’s-SaǾâdât b. Žahîre, Meşyeħatü Muĥammed b. ǾAbdirraĥmân el-Kinânî el-Medenî, el-Meśâbîĥu’l-müşriķatü’ź-źâhire min muǾcizâti’l-Muśŧafâ ve menâķıbi Ǿıtretihi’ŧ-ŧâhire, el-Meŧâlibü’s-Seniyyetü’l-ġavâlî bimâ li-Ķureyşin mine’l-mefâħir ve’l-Ǿavâlî, el-İbâne bimâ verede fi’l-CiǾrâne, Tuĥfetü’l-Ǿulemâǿi’l-etķıyâǿ bimâ câǿe fî ķıśaśi’l-enbiyâǿ, Sîretü’l-ħulefâǿ ve’l-mülûk, Ŧuruķu’l-İśâbe bimâ câǿe fi’ś-śaĥâbe, Ŧuruķu’s-Selâme min meşyeħati’l-faķīh ǾAlî b. Selâme, Vesîletü’n-nâsik fi’l-menâsik (ayrıca bk. Sehâvî, IX, 282; Mahmûd Saîd Memdûh, s. 38-39; M. Habîb el-Hîle, s. 138-146; DMBİ, IV, 427-428).

BİBLİYOGRAFYA:

Takıyyüddin İbn Fehd, Lahžü’l-elhâž (Źeylü Teźkireti’l-ĥuffâž li’ź-Źehebî içinde, nşr. M. Zâhid el-Kevserî), Dımaşk 1347, neşredenin girişi, s. 2-5; Fâsî, el-Ǿİķdü’ŝ-ŝemîn, VI, 140; Necmeddin İbn Fehd, İtĥâfü’l-verâ bi-aħbâri Ümmi’l-ķurâ (nşr. Abdülkerîm Ali Bâz), Mekke 1408/1988, IV, 475; a.mlf., MuǾcemü’ş-şüyûħ (nşr. Muhammed ez-Zâhî), Riyad 1982, s. 280-284; neşredenin girişi, s. 11-13; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, VII, 182, 184; IX, 215, 281-283; Süyûtî, Nažmü’l-Ǿiķyân (nşr. Philip K. Hitti), Beyrut, ts., s. 170-171; Keşfü’ž-žunûn, II, 1987; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, II, 259-260; Ahlwardt, Verzeichnis, IX, 186; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 205; Îżâĥu’l-meknûn, I, 8, 111, 220, 269; II, 84; Brockelmann, GAL, II, 225; Suppl., II, 225, 538; III, 1267; G. Vajda, Index Général des Manuscrits Arabes Musulmans de la Bibliothèque Nationale de Paris, Paris 1953, s. 310; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 277-278; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, s. 270, 420, 876-877, 911, 1124, 1125; Mahmûd Saîd Memdûh, Tezyînü’l-elfâž bi-tetmîmi źüyûli Teźkireti’l-ĥuffâž, Beyrut 1413/1993, s. 36-40; M. Habîb el-Hîle, et-Târîħ ve’l-müǿerriħûn bi-Mekke, Mekke 1994, s. 137-146; F. Rosenthal, “Ibn Fahd”, EI² (İng.), III, 760; Yûsuf Rahîmlû, “İbn Fehd”, DMBİ, IV, 427-428.

Sâmî es-Sakkår