İBN GĀLİB
(ابن غالب)
Muhammed b. Eyyûb b. Gālib el-Gırnâtî el-Endelüsî (ö. 571/1175 [?])
Endülüslü tarihçi ve coğrafyacı.
Hayatı ve eseri hakkındaki bilgiler oldukça sınırlıdır ve pek çok müellif onu başka şahsiyetlerle karıştırmıştır. Bağdatlı İsmâil Paşa, 767’de (1365) vefat eden münşî vezir Ebû Abdullah Muhammed b. Gālib el-Belensî’yi İbn Gālib zannetmiştir. Onun Belensiyeli (Valencia) olmamasına rağmen Temmâm b. Gālib (ö. 348/959) veya Temmâm b. Gālib el-Lugavî (ö. 436/1044) ile bir tutulduğu da görülmektedir (Lutfî Abdülbedî‘, I/2 [1375/1955], s. 275-276). Sehâvî ise İbn Gālib yerine Ebû Gālib yazmıştır (el-İǾlân bi’t-tevbîħ, s. 250, bu hata Rosenthal tarafından düzeltilmiştir). Öte yandan bugün elde bulunmayan kitabının bölümlerine ayrı isimler vermesi sebebiyle iki eseri olduğu kabul edilmiştir. Bu kitabın Yâkūt el-Hamevî, Makkarî, İbn Saîd el-Mağribî ve Lisânüddin İbnü’l-Hatîb gibi müelliflerin yaptığı iktibaslara dayanarak Endülüs coğrafyasına ait kısmının yayımlanmasından sonra İbn Gālib’in hayatı hakkında bazı bilgiler edinmek mümkün olmuştur. Bu iktibaslar yapılırken nakledilen kendisiyle ilgili bazı haberlerden, 542’de (1147) Meriye’nin (Almeria) hıristiyanların eline geçişi ve on yıl sonra geri alınışı sırasında olaya tanık olan kişilerle şahsen görüştüğü (Lutfî Abdülbedî‘, I/2 [1375/1955], s. 299), 565’te (1170) Gırnata (Granada) hâkimi Ebû Saîd Osman b. Abdülmü’min’in hizmetinde bulunduğu (Makkarî, III, 181-182) öğrenilmekte ve 571’de (1175) öldüğü tahmin edilmektedir (Lutfî Abdülbedî‘, I/2 [1375/1955], s. 277-278).
İbn Gālib’in Ferĥatü (Fürcetü)’l-enfüs fî târîħi’l-Endelüs adlı kitabının iki bölümden meydana geldiği, bunlardan Endülüs’ün coğrafya ve topografyasıyla ilgili olan birinci bölümün “Ferĥatü’l-enfüs li’l-âŝâri’l-evveliyyeti’lletî fi’l-Endelüs”, Endülüs’ün tarihi ile ünlü kişilerinin hayat hikâyelerini içeren ikinci bölümün ise “Ferĥatü’l-enfüs fî fużalâǿi’l-Ǿaşri min ehli’l-Endelüs” adını taşıdığı bilinmektedir (Makkarî, I, 202; III, 386). Her iki bölümün de zengin bilgiler ihtiva ettiği daha sonraki müelliflerin yaptıkları alıntılardan anlaşılmaktadır. Ayrıca IX. (XV.) yüzyılda yazıldığı sanılan TaǾlîķun münteķan min Ferĥati’l-enfüs fî târîħi’l-Endelüs adlı küçük bir ta‘lik aracılığıyla eserin coğrafya bölümünün içeriği hakkında bilgi edinilebilmektedir. Lutfî Abdülbedî‘, bir mecmua içindeki (Millet Ktp., Murad Molla, nr. 1410, vr. 105b-118b) yazarı belli olmayan bu ta‘liki önce makale olarak (bk. bibl.) ardından müstakil kitap halinde (Kahire 1956) yayımlamıştır. İbn Gālib’in, kitabında yer alan coğrafî bilgilerin büyük bir kısmını Ahmed b. Muhammed er-Râzî’nin Arapça aslı kaybolmuş coğrafya eserinden aldığı ve İbn Hayyân, Mes‘ûdî ve Ebû Ubeyd el-Bekrî gibi büyük coğrafyacıların çalışmalarından da faydalandığı görülür. Eserde Endülüs eyaletleri ve bunlara bağlı diğer yerleşim merkezleri, buralara yerleşen Arap kabileleri, imar faaliyetleri, Endülüs’ün iktisadî ve malî tarihi, bilim tarihi, 400 (1009-1010) yılından sonraki siyasî gelişmelerle Hammûdîler’in idaresi ve özellikle Kurtuba (Cordoba)
şehri hakkında geniş bilgiler vermiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
Yâkūt, MuǾcemü’l-büldân, I, 330; a.mlf., MuǾcemü’l-üdebâǿ, XIV, 39; İbn Saîd el-Mağribî, el-Muġrib, I, 182, 187, 227, 231; II, 12, 250, 382; Sehâvî, el-İǾlân bi’t-tevbîħ, s. 250; Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb, I, 125, 197-199, 202, 290-296, 459, 466; III, 150-153, 179, 181, 182, 386, 405, 490; F. P. Boigues, Ensayo biobibliográfico sobre los historiadóres y geografos arábigo-españoles, Madrid 1898, s. 123-124; Îżâĥu’l-meknûn, II, 186; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 164; Hüseyin Mûnis, Târîħu’l-coġrâfiyye ve’l-coġrâfiyyîn fi’l-Endelüs, Kahire 1986, s. 452-461; Lutfî Abdülbedî‘, “Naśśun Endelüsiyyün cedîd ķıŧǾatün min Kitâbi Ferĥati’l-enfüs l’bn Ġālib”, MMMA (Kahire), I/2 (1375/1955), s. 272-310; H. Monés, “Ibn Җћālib”, EI² (Fr.), III, 795; Mehdî Celîlî, “İbn Ġālib”, DMBİ, IV, 352-354.
Câsim el-Ubûdî