İBN HACER el-HEYTEMÎ

(ابن حجر الهيتمي)

Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Heytemî es-Sa‘dî (ö. 974/1567)

Şâfiî fakihi, muhaddis ve edip.

Aslen Mısır’ın Aynişems yakınlarındaki Selmünt nahiyesinden olup atalarının daha sonra yerleştiği Garbiyye bölgesindeki Mahalletü Ebi’l-Heytem (Heyâtim) köyünde dünyaya geldi. Doğum tarihi olarak kaynaklarda 899 (1494) ve 911 (1505-1506) yılları da verilmekle birlikte doğrusu kendi MuǾcem’indeki bir kayıttan anlaşıldığı üzere (Abdülkādir el-Ayderûsî, s. 262; Abdülmuiz Abdülhamîd el-Cezzâr, s. 28) 909 (1503-1504) yılıdır. Mensup olduğu Benî Sa‘d kabilesinin soyu ensara kadar uzandığı için Ensârî nisbesiyle de anılmaktadır. Büyük dedelerinden birine çok az konuşması sebebiyle “Hacer” (taş) lakabı takılmış, onun soyundan gelenler de İbn Hacer diye anılmıştır.

Küçük yaşta babasını kaybeden İbn Hacer ilk öğrenimini, babasının şeyhi olan sûfî İbn Ebü’l-Hamâil ve onun talebesi Şemseddin eş-Şinnâvî’den gördü. Kur’an’ı ezberledikten sonra Şinnâvî’nin himayesinde önce Tanta’ya, ardından Kahire’ye giderek (924/1518) tahsiline Ahmediyye Medresesi’nde ve Ezher’de devam etti. Zekeriyyâ el-Ensârî, Şehâbeddin Ahmed b. Ahmed er-Remlî, Ebü’l-Hasan el-Bekrî es-Sıddîkī, Abdülhak b. Muhammed es-Sünbâtî, İbnü’n-Neccâr el-Fütûhî ve Reîsületıbbâ Şehâbeddin İbnü’s-Sâiğ gibi âlimlerden ders okudu. Başta Nevevî’nin Minhâcü’ŧ-ŧâlibîn’i olmak üzere çeşitli metinleri ezberleyen İbn Hacer daha yirmi yaşında iken fetva ve ders vermek üzere hocalarından icâzet aldı. Tefsir, hadis, fıkıh, usûl-i fıkıh, ferâiz, kelâm, matematik, tıp, mantık, sarf, nahiv, meânî, beyân ve tasavvuf gibi ilim dallarının çoğunda eser verecek seviyeye ulaştı. 933 (1527) ve 937’de (1531) yaptığı hac ziyaretlerinin ardından bir süre Mekke’de kaldı. 940’ta (1534) üçüncü hac ziyareti için gittiği Mekke’ye yerleşti. Günlerini Harem-i şerif’te ders ve fetva vermeye, ayrıca eser yazmaya hasretti. “Şeyhülislâm, İmâmü’l-Haremeyn, Müfti’l-Irâkeyn” gibi lakaplarla tanındı. Kendisine İslâm


dünyasının her tarafından fetva sorulurdu. Bazı fetvalarının tartışmalara yol açması üzerine bu meselelerle ilgili müstakil risâleler kaleme aldı; el-Fetâva’l-kübrâ’sı içinde zikredilen risâleler bunlardandır. Zebîd Şâfiî müftüsü İbn Ziyâd el-Gaysî ile sert tartışmalara girdi. Özellikle hac için Mekke’ye gelen birçok talebeye ders verdi. Muhammed Tâhir Fettenî, Vecîhüddin Abdurrahman b. Ömer el-Amûdî, Şeyh Sadr İbn Abdülkuddûs, Abdülkādir el-Fâkihî, Muhammed b. Ahmed el-Fâkihî ve Muhammed b. Abdülazîz ez-Zemzemî tanınmış talebelerinden bazılarıdır. İbn Hacer 23 Receb 974 (3 Şubat 1567) tarihinde Mekke’de vefat etti ve Cennetü’l-muallâ’daki Türbetü’t-Taberiyyîn kısmına defnedildi. Bazı kaynaklarda ölümü için verilen 973 tarihi yanlış olmalıdır.

Genellikle Eş‘ariyye’nin itikadî görüşünü benimseyen İbn Hacer el-Heytemî Allah’ın dünyada görülebileceği, gaybın velîlerce bilineceği, kullara ait fiillerde beşerî kudretin etkili olamayacağı, kâinatın “nûr-i Muhammedî”den yaratıldığı, Hz. Peygamber’in kabrinde diri olup velîlerin kendisiyle görüşebildiği, Kur’an okumanın bedenî hastalıkları da iyileştirebileceği gibi bazı görüşleri savunmuş ve bunları zayıf veya mevzû birtakım rivayetlere dayandırmıştır (et-TaǾarruf, s. 109-111; Şerĥ Ǿalâ metni’l-Hemziyye, s. 16-17, 85, 139, 157, 158). Hemen hemen bütün günahları “kebîre” olarak sayması da bunun bir sonucudur (ez-Zevâcir Ǿan iķtirâfi’l-kebâǿir, tür.yer.). Zayıf veya mevzû olup olmadıklarını dikkate almadan bütün rivayetleri sahih kabul etme anlayışının yaygınlaşmasına sebep olan İbn Hacer’in bu tutumunu ve tasavvufa olan teslimiyetçi bakışını, ayrıca İbn Teymiyye’yi haksız olarak eleştirmesini Nu‘mân b. Mahmûd el-Âlûsî Cilâǿü’l-Ǿayneyn fî muĥâkemeti’l-Aĥmedeyn adlı eserinde (bk. bibl.) tenkit etmiştir.

İbn Hacer, Hulefâ-yi Râşidîn’le ilgili genel Sünnî akîdenin savunuculuğunu yapmış, özellikle imâmet meselesine dair eser ve fetvalarında Şîa’ya karşı sert bir tutum takınmıştır. Bir yandan Hz. Ali’nin Allah ile Resulü katındaki mertebesini ve imâmete liyakatini ikrar ederken öte yandan Muâviye’ye sövmenin inanç bakımından tehlikelerini vurgulayan bir eser kaleme almıştır. Bu yüzden Şîa âlimleri tarafından küfürle ithamına kadar varan tenkitlere mâruz kalmıştır (meselâ bk. Hânsârî, I, 347, 353, 361-364; DMBİ, III, 332). Tasavvufa bakışı müsbet olan ve kendisi de tarikata mensup bulunan İbn Hacer Kitap ve Sünnet’e dayanmayan, fıkıh bilgisiyle beslenmeyen tasavvufun karşısında yer almıştır.

Eserleri. İbn Hacer çeşitli konulara dair çok sayıda eser telif etmiştir. A) Fıkıh. 1. Tuĥfetü’l-muĥtâc bi-şerĥi’l-Minhâc (I-III, Bulak 1290, Ömer el-Basrî el-Mekkî’nin hâşiyesiyle birlikte; I-IV, Kahire 1282; İbn Kāsım el-Abbâdî ve Abdülhamîd eş-Şirvânî’nin hâşiyesiyle birlikte; I-VIII, Kahire 1305; I-X, Kahire 1315; Beyrut 1989). Nevevî’nin Şâfiî fıkhına dair Minhâcü’ŧ-ŧâlibîn adlı eserinin en önemli şerhlerinden biridir (bk. MİNHÂCÜ’t-TÂLİBÎN). 2. el-Fetâva’l-kübra’l-fıķhiyye (el-Fetâva’l-kübra’l-Heytemiyye) (I-IV, Kahire 1307, 1308, 1329, 1333, 1357, Ahmed b. Ahmed er-Remlî’nin Fetâvâ’sı ile birlikte; Beyrut 1403/1983). Fıkıh konularına göre düzenlenmiş soru ve cevaplardan oluşan bir fetva mecmuasıdır. Talebelerinden Abdülkādir el-Fâkihî tarafından İbn Hacer’in sağlığında derlendiği anlaşılan esere müellifin şu risâleleri de dahil edilmiştir: Tenvîrü’l-beśâǿir ve’l-Ǿuyûn bi-îżâĥi ĥükmi beyǾi sâǾatin min karâri’l-Ǿuyûn (II, 166-221); İśâbetü’l-aġrâż fî süķūti’l-ħıyâr bi’l-aǾrâż (II, 242-249); Ķurretü’l-Ǿayn bi-beyâni enne’t-teberruǾ lâ yübŧılühü’d-deyn (müellifin daha sonra bu risâlesine zeyil olarak yazdığı Keşfü’l-ġayn Ǿammen đalle Ǿan meĥâsini Ķurreti’l-Ǿayn da aynı koleksiyon içinde yayımlanmıştır [III, 2-38]); RefǾu’ş-şübeh ve’r-reyb Ǿan ĥükmi’l-iķrâr bi-uħuvveti’z-zevceti’l-maǾrûfeti’n-neseb (III, 132-141); Sevâbiġu’l-meded fi’l-Ǿamel bi-mefhûmi ķavli’l-vâķıf men mâte min ġayri veled (III, 194-221); et-Taĥķīķ limâ yeşmülühû lafžü’l-Ǿatîķ (III, 301-326); el-İtĥâf bi-beyâni aĥkâmi icâreti’l-evķāf (III, 326-361); el-Ĥaķķu’l-vâžıĥu’l-muķarrer fî ĥükmi’l-vaśıyye bi’n-naśîbi’l-muķadder (IV, 50-68); el-İntibâh li-taĥķīķi ġavîśi mesâǿili’l-ikrâh (IV, 171-179); Taĥźîru’ŝ-ŝiķāt min ekli’l-küfte ve’l-ķāt (IV, 223-234). 3. el-Fetâva’l-ĥadîŝiyye (Kahire 1307, 1325, 1328, 1329, Celâleddin es-Süyûtî’nin ed-Dürerü’l-münteŝire’si ile birlikte; Kahire 1328, 1353, 1356, 1390, 1409-1410/1989-1990). el-Fetâva’l-kübrâ’nın zeyli gibi değerlendirilen bu eserin büyük bir kısmını akaidle ilgili yönü bulunan fetvalar teşkil etmektedir. 4. el-Minhâcü’l-ķavîm (Şerĥ Ǿalâ Muħtaśari Bâ Fażli’l-Ĥađramî, Şerĥu’l-Muķaddimeti’l-Ĥađramiyye) (Kahire 1276, 1288, 1297, 1301, 1303, 1305, 1308, 1322, 1325, 1340; Bulak 1309, 1316, 1349; nşr. Mustafa el-Hun v.dğr., Beyrut-Dımaşk 1395/1975; nşr. Mahmûd Mataracî, Beyrut 1416/1996). Müellifin 944 (1538) yılında kaleme aldığı eser, Abdullah Bâ Fazl el-Hadramî’nin Şâfiî fıkhına dair Muħtaśar’ının (el-Muķaddimetü’l-Ĥađramiyye) şerhidir. Muhammed Mahfûz b. Abdullah et-Tirmizî’nin Mevhibetü’l-fażl Ǿalâ Şerĥi İbn Ĥacer Ǿalâ Muħtaśari Bâ Fażl, Muhammed b. Süleyman el-Kürdî’nin el-Ĥavâşi’l-Medeniyye ve Hüseyin b. Ali el-Uşârî’nin Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Ĥađramiyye adlı eserleri el-Minhâcü’l-ķavîm üzerine yazılan hâşiyelerden bazılarıdır. 5. Fetĥu’l-cevâd fî şerĥi’l-İrşâd (I-II, Kahire 1305-1306, 1347, 1391-1392/1971-1972). İbnü’l-Mukrî el-Yemenî’nin Şâfiî fıkhına dair İrşâdü’l-ġavî adlı eserinin şerhidir. 6. el-İmdâd fî şerĥi’l-İrşâd. Aynı eserin daha muhtasar bir şerhi olup önceki eserle birlikte basılmıştır. 7. Ĥâşiye Ǿale’l-Îżâĥ fî menâsik (Kahire 1323, 1329, 1344, 1969, el-Îżâĥ ile birlikte). Nevevî’nin el-Îżâĥ adlı eserinin hâşiyesidir. 8. İtĥâfü ehli’l-İslâm bi-ħuśûśiyyâti’ś-śıyâm (nşr. Mahmûd en-Nevâvî, Kahire 1380/1960; nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut 1410/1990). 9. ez-Zevâcir Ǿan iķtirâfi’l-kebâǿir* (I-II, Bulak 1284; Kahire 1292, 1310, 1322, 1325, 1331, 1356, 1390/1970, 1980; nşr. Ahmed Abdüssâfî, Beyrut 1407/1987, el-İǾlâm bi-ķavâŧıǾi’l-İslâm ve Keffü’r-raǾâǾ Ǿan muĥarremâti’l-lehv ve’s-semâǾ ile birlikte; Kahire 1328, Taŧhîrü’l-cenân ile birlikte; Kahire 1370/1951, el-İǾlâm bi-ķavâŧıǾi’l-İslâm’la birlikte; nşr. M. Mahmûd Abdülazîz v.dğr., Kahire 1414/1994). Muhammed b. Ali el-Beyrûtî’nin Kenzü’n-nâžır, Abdullah b. Ahmed el-Mevsılî’nin Zevâhirü’z-Zevâcir ve Muhammed Osman el-Huşt’un Kebâǿirü’ź-źünûb (Kahire 1985) adıyla ihtisar ettiği eser Ahmed Serdaroğlu ve Lütfi Şentürk tarafından İslâm’da Helâller ve Haramlar: Büyük Günahlar başlığıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (İstanbul 1981, 1986, 1990). 10. Keffü’r-raǾâǾ Ǿan muĥarremâti’l-lehv ve’s-semâǾ (I-II, Bulak 1284; Kahire 1310, 1325, 1331; Beyrut 1407/1987, ez-Zevâcir’in kenarında; nşr. Muhammed Abdülkādir Ahmed Atâ, Beyrut 1406/1986; nşr. Âdil Abdülmün‘im Ebü’l-Abbas, Kahire 1409/1989).


Mûsiki, oyun ve eğlencenin bazı çeşitlerini kötüleyen bir eser olup İbn Zuğdân lakabıyla bilinen Ebü’l-Mevâhib Muhammed b. Ahmed b. Muhammed et-Tûnisî’nin (ö. 881/1476) Feraĥu’l-esmâǾ bi-ruħaśi’s-semâǾ adlı eserine reddiye olarak kaleme alınmıştır. 11. Derrü’l-ġamâme fî dürri’ŧ-ŧaylesân ve’l-Ǿaźebe ve’l-Ǿimâme. 12. Telħîśü’l-İĥrâǿ fî taǾlîķ bi’l-ibrâǿ. Semhûdî’nin el-İĥrâǿının muhtasarıdır. 13. Taŧhîrü’l-Ǿaybe min denesi’l-ġaybe (nşr. Mecdî es-Seyyid İbrâhim, Kahire 1987; nşr. Yüsrî Abdülganî Abdullah, Beyrut 1409/1988).

B) Siyer, Biyografi, Tarih. 1. el-Ħayrâtü’l-ĥisân fî menâķıbi’l-İmâmi’l-AǾžam Ebî Ĥanîfe en-NuǾmân (Kahire 1303, 1304, 1305, 1311, 1322, 1326; Beyrut 1403/1983). Şemseddin eş-Şâmî’nin ǾUķūdü’l-cümân fî menâķıbi Ebî Ĥanîfe en-NuǾmân adlı kitabından faydalanılarak kaleme alınmıştır. Manastırlı İsmâil Hakkı’nın aslına tam sadık kalmadan büyük bir kısmını Türkçe’ye çevirdiği eseri (Mevâhibü’r-rahmân, İstanbul 1310) Ahmet Karadut (Menâkıb-ı İmâm-ı Azam: İmâm-ı Azam’ın Menkıbeleri, Ankara 1978, 1983) ve Abdülvehhab Öztürk de (İmâm-ı Azam’ın Menkıbeleri, Ankara 1978) tercüme etmiştir. 2. el-Cevherü’l-munažžam (muntažam) fî ziyâreti’l-ķabri’l-muǾažžami’l-mükerrem (Bulak 1279; Kahire 1309, 1320, 1331). Hz. Peygamber’in kabrini ziyaret etmenin hüküm ve âdâbına dairdir. 3. Tuĥfetü’z-züvvâr ilâ ķabri’n-nebiyyi’l-muħtâr (nşr. es-Seyyid Ebû Ömer, Tanta 1412/1992). 4. ed-Dürrü’l-mendûd fi’ś-śalât ve’s-selâm Ǿalâ śâĥibi’l-maķāmi’l-maĥmûd. Haseneyn Muhammed Mahlûf tarafından neşredilmiştir (Kahire 1380/1961). 5. Mevlidü’n-nebî (Kahire 1323; nşr. Ebü’l-Fazl el-Huveynî el-Eserî, Tanta 1411/1990). Eser üzerine çeşitli şerhler yazılmıştır. 6. Tuĥfetü’l-aħbâr fî mevlidi’l-muħtâr (Dımaşk 1283; Tanta 1322). 7. en-NiǾmetü’l-kübrâ Ǿale’l-Ǿâlem bi-mevlidi seyyidi benî (veledi) Âdem (İstanbul 1308, 1977, 1404/1984). 8. Eşrefü’l-vesâǿil ilâ fehmi’ş-şemâǿil (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 314; Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 198; ayrıca bk. Muhammed Habîb el-Hîle, s. 220). Tirmizî’nin Şemâǿilü’n-nebî’sinin şerhi olup Şebrâmellisî’nin eser üzerine bir hâşiyesi vardır. 9. Meblaġu’l-ereb fî faħri’l-ǾArab. Mecdî es-Seyyid İbrâhim (Kahire 1987) ve Yüsrî Abdülganî Abdullah (Beyrut 1410/1990) tarafından yayımlanmıştır. 10. İtĥâfü iħvâni’ś-śafâǿ bi-nübeź min aħbâri’l-ħulefâǿ. Süyûtî’nin Târîħu’l-ħulefâǿ adlı eserinin muhtasarıdır. 11. el-Menâhilü’l-Ǿaźbe fî ıślâĥi mâ vehâ mine’l-KaǾbe. 12. MuǾcem (Ŝebet). Kendilerinden hadis dinlediği âlimlerin biyografilerini ihtiva etmektedir.

C) Hadis. 1. Fetĥu’l-mübîn fî şerĥi’l-ErbaǾîn (Kahire 1307, 1317, 1320, Hasan el-Medâbigī’nin el-ErbaǾîn hâşiyesiyle birlikte; Beyrut 1978). Nevevî’nin el-ErbaǾîn adlı eserinin şerhidir. 2. el-ErbaǾûn el-Ǿadliyye. Eserde adaletle ilgili kırk hadis yer almaktadır. 3. el-İfśâĥ Ǿan eĥâdîŝi’n-nikâĥ. 130 hadis ihtiva eden bir eser olup Muhammed Şekûr İmrîr el-Meyâdînî tarafından neşredilmiştir (Amman 1406/1986). 4. Esânidü’l-faķīh Aĥmed b. Muĥammed b. Ĥacer el-Heytemî (derleme ve tertip, Ebü’l-Feyz M. Yâsin b. Îsâ el-Fâdanî, Beyrut 1408/1988). 5. Şerĥu Mişkâti’l-meśâbîĥ. Tebrîzî’nin eserinin şerhidir. 6. el-İfâde limâ câǿe fi’l-maraż ve’l-Ǿiyâde (nşr. Abdullah Nezîr Ahmed, Beyrut 1413/1993). 7. el-İnâfe fîmâ câǿe fi’ś-śadaķa ve’ž-žiyâfe (nşr. Mecdî es-Seyyid İbrâhim, Riyad 1407/1987; nşr. M. Abdülkādir Ahmed Atâ, Beyrut 1411/1991).

D) Akaid-Kelâm. 1. el-İǾlâm bi-ķavâŧıǾi’l-İslâm (Kahire 1293, 1294; Bulak 1284, 1293; Kahire 1310, 1325, 1331, 1370/1951; Beyrut 1407/1987, ez-Zevâcir’in kenarında). Kişinin kâfir sayılmasına yol açan sözlere dair bir eserdir. 2. eś-SavâǾiķu’l-muĥriķa*. Hulefâ-yi Râşidîn’in hilâfetlerinin meşruiyetini ispat ve Şîa’nın bu konudaki görüşlerini tenkit amacıyla hazırlanan bir eser olup 950 (1544) yılında tamamlanmıştır. Esere Nûrullah et-Tüsterî eś-Śavârimü’l-muĥriķa ve Ahmed b. Muhammed el-Murtazâ el-Biĥârü’l-muġriķa adıyla birer reddiye yazmışlardır. Çeşitli baskıları bulunan eser (Bulak 1290; Kahire 1292, 1307-1308, 1312, 1324, 1341, 1375, Taŧhîrü’l-cenân ile birlikte; Lahor 1895) Abdülvehhâb Abdüllatîf (Kahire 1385/1965), Abdurrahman b. Abdullah et-Türkî ve Kâmil Muhammed el-Harrât (I-II, Beyrut 1417/1997) tarafından yayımlanmıştır. 3. Taŧhîrü’l-cenân ve’l-lisân Ǿani’l-ħuŧûr ve’t-tefevvüh bi-ŝelbi MuǾâviye b. Ebî Süfyân (Kahire 1290, 1292, 1303, 1307-1308, 1312, 1324, 1341, 1375/1955, eś-ŚavâǾiķu’l-muĥriķa’nın kenarında; Kahire 1328, ez-Zevâcir’in kenarında; Beyrut 1405/1985; nşr. Abdüllatîf Abdülvehhâb, Kahire 1385/1965; nşr. Ebû Abdurrahman el-Mısrî el-Eserî, Tanta 1413/1992). Muâviye b. Ebû Süfyân’a sövmenin akaid açısından tehlikesini açıklamak için kaleme alınmıştır. 4. el-Ķavlü’l-muħtaśar fî Ǿalâmâti’l-Mehdî el-Muntažar (nşr. Muhammed Zeynhüm - Muhammed Azeb, Kahire 1407/1987; nşr. Mustafa Âşûr, Bulak 1987; nşr. Abdurrahman b. Abdullah et-Türkî, Kahire 1415/1994). Eseri Müşerref Gözcü, Beklenen Mehdi’nin Alâmetleri adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (Manisa 1985, 1986).

E) Diğer Eserleri. 1. et-TaǾarruf fi’l-aśleyn ve’t-taśavvuf. İbn Allân tarafından et-Telaŧŧuf fi’l-vüśûl ile’t-TaǾarruf adıyla şerhedilmiştir (bir kısmı Mekke 1330, kalan kısmı Kahire 1354, kenarında metniyle birlikte). 2. Taĥrîrü’l-maķāl fî âdâb ve aĥkâm ve fevâǿid yaĥtâcü ileyhâ müǿeddibü’l-eŧfâl. Muhammed Süheyl ed-Debs (Dımaşk-Beyrut 1407/1987) ve Mecdî es-Seyyid İbrâhim (Bulak 1407/1987) tarafından neşredilmiştir. 3. el-Menhecü’l-ķavîm fî mesâǿili’t-taǾlîm. 4. en-Nuħabü’l-celîle fi’l-ħuŧabi’l-cezîle (Kahire 1290, 1310, 1324). 5. Esne’l-meŧâlib fî śılati’l-eķārib (nşr. Hasan Abdülhamîd Hasan, Kahire 1984). 6. el-Mineĥu’l-Mekkiyye fî şerĥi’l-Hemziyye (Bulak 1292, kenarında Hifnî’nin bu şerhe yazdığı Enfesü nefâǿisi’d-dürer adlı hâşiyesiyle birlikte; Kahire 1304, 1307, 1309, 1322, 1326). Bûsîrî’nin el-Ķaśîdetü’l-Hemziyye’sinin şerhidir. 7. Şerĥu Ķaśîdeti’l-bürde (Kahire 1307, 1322). 8. Künhü emrâd fî şerĥi Bânet SüǾâd. Kâ‘b b. Züheyr’in kasidesinin şerhidir (bu eserleri ve diğer bazı eserleriyle yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 508-511; Suppl., II, 527-529; Pertsch, I, 14-17, 47, 49, 486-487; II, 142; III, 215-216, 381-382, 389; IV, 294; Abdülmuiz Abdülhamîd el-Cezzâr, s. 191-216; Muhammed Habîb el-Hîle, s. 217-228).

Ali el-Kārî, Risâle fî beyâni’l-ĥacci’l-mebrûr ve taĥķīķi’l-ħilâf beyne’l-imâm eş-Şeyħ İbn Ĥacer el-Mekkî eş-ŞâfiǾî ve’l-Emîr Bâbişâh el-Buħârî el-Ĥanefî fî enne’l-ĥac hel yükeffirü’l-kebâǿire em lâ adıyla bir risâle kaleme almış (Bulak 1287) Ebû Sabrîn Ali b. Ahmed b. Saîd de Şemseddin er-Remlî ile İbn Hacer el-Heytemî arasındaki ihtilâfları Esmedü’l-Ǿayneyn fî baǾżi iħtilâfi’ş-şeyħayn adlı


eserinde derlemiştir (Seyyid Abdurrahman b. Muhammed Bâ Alevî’nin Buġyetü’l-müsterşidîn’inin kenarında basılmıştır, Kahire 1371/1952).

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Hacer el-Heytemî, el-Fetâva’l-kübra’l-fıķhiyye, Kahire 1357, I, 3-5; a.mlf., et-TaǾarruf fi’l-aśleyn ve’t-taśavvuf, Mekke 1330, s. 109-111; a.mlf., Şerĥ Ǿalâ metni’l-Hemziyye, Kahire 1304, s. 16-17, 85, 139, 157, 158; a.mlf., ez-Zevâcir Ǿan iķtirâfi’l-kebâǿir, Beyrut 1408/1988, tür.yer.; Abdülkādir el-Ayderûsî, en-Nûrü’s-sâfir, s. 258-263; Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâǿire, III, 111-112; Keşfü’ž-žunûn, I, 57, 60, 128, 307, 620, 735; II, 1059, 1083, 1324, 1349, 1502, 1876; Hafâcî, Reyĥânetü’l-elibbâǿ, I, 435-436; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VIII, 370-372; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, II, 166; el-Ĥulelü’s-sündüsiyye, III, 194, 196, 198; İbnü’l-Gazzî, Dîvânü’l-İslâm (nşr. Seyyid Kisrevî Hasan), Beyrut 1411/1990, II, 200-202; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 109; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 240-241; Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât, I, 345-364; Serkîs, MuǾcem, I, 81-84; Tebrîzî, Reyĥânetü’l-edeb, VII, 471-472; Brockelmann, GAL, II, 508-511; Suppl., II, 527-529; Karatay, Arapça Basmalar, I, 112; A. S. Fulton - M. Lings, Second Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Museum, London 1959, s. 66-112; Kettânî, er-Risâletü’l-müsteŧrafe, s. 194; A. G. Ellis, Catalogue of Arabic Books in the British Museum, London 1967, I, 175-176, 726; Müneccid, MuǾcem, I, 13; Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 352; Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ǾArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıśr beyne Ǿâmey 1900-1925, Kahire 1983, s. 59, 74, 95, 112, 116, 253, 275, 308; a.mlf., el-Kütübü’l-ǾArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıśr beyne Ǿâmey 1926-1940, Kahire 1980, s. 51, 64; Abdülmuiz Abdülhamîd el-Cezzâr, İbn Ĥacer el-Heytemî, Kahire 1401/1981; Nu‘mân el-Âlûsî, Cilâǿü’l-Ǿayneyn, Kahire 1278, tür.yer.; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 337-340; C. Zeydan, Âdâb, III, 352-353; Abbas el-Kummî, el-Künâ ve’l-elķāb, Beyrut 1403/1983, I, 262-263; Muhammed el-Âbid el-Fâsî, Fihrisü maħŧûŧâti Ħizâneti’l-Ķaraviyyîn, Dârülbeyzâ 1403/1983, I, 273, 297-298; Mustafa Hilmî, “İbn Ĥacer el-Heysemî”, MuǾcemü aǾlâmi’l-fikri’l-insânî (nşr. İbrâhim Medkûr), Kahire 1984, I, 101-102; Ömer Ferruh, MeǾâlimü’l-edebi’l-ǾArabî fi’l-Ǿaśri’l-ĥadîŝ, Beyrut 1985, I, 402-417; Ebü’l-Hayr Abdullah Mürdâd, el-Muħtaśar min Kitâbi Neşri’n-nevr ve’z-zeher fî terâcimi efâđili Mekke mine’l-ķarni’l-Ǿâşir ile’l-ķarni’r-râbiǾ Ǿaşer (nşr. Muhammed Saîd el-Âmûdî - Ahmed Ali), Cidde 1986, s. 122-124; Pertsch, Gotha, I, 14, 15, 16, 17, 47, 49, 486-487; II, 142; III, 215-216, 381-382, 389; IV, 294; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 201-202; Muhammed Habîb el-Hîle, et-Târîħ ve’l-müǿerriħûn bi-Mekke, Mekke 1994, s. 216-228; C. van Arendonk, “İbn Hacerülheytemî”, İA, V/2, s. 737-738; a.mlf. - [J. Schacht], “Ibn Ĥaғјar al-Haytamī”, EI² (İng.), III, 778-779; M. Âsaf Fikret, “İbn Ĥacer-i Heytemî”, DMBİ, III, 331-333.

Cengiz Kallek