İBN HALEF

(ابن خلف)

Ebü’l-Hasen Alî b. Halef b. Abdilvehhâb el-Kâtib (ö. 437/1046’dan sonra)

Fâtımîler’in Dîvân-ı İnşâ’ının önde gelen kâtiplerinden.

Hayatı hakkında yaptığı görev dışında bilgi yoktur. Doğum ve ölüm tarihleri tesbit edilememekte, ancak 437’de (1046) Mevâddü’l-beyân adıyla tanınan kitabının yazımını sürdürdüğü bilinmektedir (s. 396). Habbâl el-Mısrî’nin Vefeyâtü ķavm mine’l-Mıśriyyîn ve nefer sivâhüm’ünde (bk. bibl.) Şevval 455’te (Ekim 1063) öldüğünü söylediği Ebü’l-Hasan Ali b. Halef ez-Zeyyât adlı kişinin İbn Halef olması muhtemeldir.

Mevâddü’l-beyân, Dîvân-ı İnşâ’da görev yapan kâtipler için yazılmış bir el kitabıdır; ancak çeşitli bölümlerinde edebî nazariyeler üzerinde önemle durulduğu görülmektedir. Müellif özellikle dördüncü ve beşinci bölümlerde İbnü’l-Mu‘tez (ö. 296/908) ve Kudâme b. Ca‘fer’in (ö. 337/948 [?]) başlattığı terminoloji geleneğini tahlil eder ve onların kullandığı teknik terimler hakkında bilgi verip sık sık nakillerde bulunur; ancak yaptığı tahlillerin pek orijinal olduğu söylenemez. Diğer bölümlerde İbnü’l-Mu‘tez ve Kudâme’den başka Ebû Ali el-Fârisî, Ali b. Îsâ er-Rummânî, Ebû Ali Muhammed b. Hasan el-Hâtimî’den alıntılar yapar. Terimler ve tarifler hakkında en sık başvurduğu kaynak ise İbnü’l-Mu‘tezz’in Kitâbü’l-BedîǾ adlı eseridir. Mevâddü’l-beyân Dîvân-ı İnşâ’daki kâtiplerin sahip olmaları gereken bilgileri, yazışmalarda uymaları zorunlu esas ve gelenekleri ihtiva etmesi ve ayrıca o dönemin sosyopolitik hayatı hakkında sağlıklı bilgiler vermesi açısından Fâtımî tarihi için birinci elden bir kaynaktır; nitekim Kalkaşendî Śubĥu’l-aǾşâ ve ĐavǾu’ś-śubuĥ’ta sık sık ona atıflarda bulunur.

On bölümden oluştuğu anlaşılan Mevâddü’l-beyân’ın sadece eksik bir nüshası günümüze ulaşmıştır. Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Fâtih, nr. 4128) muhafaza edilen yazmanın sekizinci bölümünün bir kısmı ile dokuz ve onuncu bölümleri kayıptır. Keşfü’ž-žunûn’da adı yanlış olarak Mevâridü’l-beyân şeklinde verilen eseri (II, 1888) ilim âlemine etraflıca tanıtan ve müellifi hakkında ilk araştırmayı yapan Abdülhamîd Sâlih’tir (Arabica, XX/2 [1973], s. 192-200). Daha sonra Hüseyin Abdüllatîf kitabın tamamını (Tripoli 1982), Hâtim Sâlih ed-Dâmin de belâgatla ilgili ikinci ve üçüncü bölümlerini (el-Mevrid, XVII/2 [1988], s. 131-157; XVII/3 [1988], s. 120-152) yayımlamıştır. Fuat Sezgin de eserin bir tıpkıbasımını yapmıştır (Frankfurt 1986).

İbn Halef eserinde Âletü(Âlâtü)’l-Küttâb adıyla bir kitap yazdığını (s. 326) ve Kitâbü’l-Ħarâc adlı bir başkasını da yazmak istediğini (s. 31) söylemektedir.

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Halef, Mevâddü’l-beyân (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1986, s. 31, 326, 396; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 5-7; Habbâl, Vefeyâtü ķavm mine’l-Mıśriyyîn ve nefer sivâhüm (nşr. İbrâhim Sâlih), Dımaşk 1416/1995, s. 162; Kalkaşendî, Śubĥu’l-aǾşâ, VI, 432; VII, 78; X, 389; Keşfü’ž-žunûn, II, 1888; Abdel Hamid Saleh, “Une source de Qalqašandī, Mawādd al-bayān, et son auteur, ǾAlī b. Ħalaf”, Arabica, XX/2, Leiden 1973, s. 192-200; a.mlf., “Ibn Қћalaf”, EI² Suppl. (İng.), s. 390; S. A. Bonebakker, “A Fatimid Manual for Secretaries”, AION, nuova serie, XXVII (1977), s. 295-337; Hâtem Sâlih ed-Dâmin, “Mevâddü’l-beyân li-ǾAlî b. Ħalef el-Kâtib”, el-Mevrid, XVII/2, Bağdad 1988, s. 131-157; XVII/3 (1988), s. 120-152; Abbâs Huccet Celâlî, “İbn Ħalef”, DMBİ, III, 459.

Asri Çubukçu