İBN HALLÂD el-BASRÎ

(ابن خلّاد البصري)

Ebû Alî Muhammed b. Hallâd el-Basrî el-Mu‘tezilî (ö. IV./X. yüzyılın ortaları [?])

Basra ekolüne bağlı Mu‘tezile kelâmcısı.

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Nisbesi dikkate alınarak Basra’da doğduğu ve orada yaşadığı söylenebilir. Tahsil amacıyla Bağdat’a gidip Ebû Hâşim el-Cübbâî’nin (ö. 321/933) derslerine katıldığı bilinmektedir. Kādî Abdülcebbâr’ın bildirdiğine göre İbn Hallâd, Ebû Hâşim’e önce Askerimükrem’de, daha sonra Bağdat’ta olmak üzere iki ayrı dönemde öğrencilik yaptı (Fażlü’l-iǾtizâl, s. 324). Öğrenimini tamamlayıp Basra’ya döndükten sonra kitap yazmak ve öğrenci yetiştirmekle meşgul oldu. Ebû Abdullah el-Basrî onun en meşhur öğrencisidir. Edip ve âlim olarak tanıtılan İbn Hallâd ihtiyarlık çağına girmeden vefat etti. Görüşleri hakkında da yeterli bilgi mevcut değildir. Bununla birlikte onun, daha çok Mu‘tezile’nin Basra ekolünü etkilemiş olan hocası Ebû Hâşim’e ait kelâmî görüşleri benimsediğini söylemek mümkündür. Bu husus, görüşlerine yer veren Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî ve Kādî Abdülcebbâr’ın eserlerinin incelenmesinden anlaşılmaktadır. İbn Hallâd, “lutuf nazariyesi”nin bir sonucu olarak isbât-ı vâcibe ve temel konulara ilişkin bilgileri insanda doğuştan yaratmasını Allah için vâcip kabul eder. Yine ona göre rızık insanın meşrû olarak faydalandığı şeydir. Buna göre kişinin meşrû çerçevenin dışında sahip olduğu imkânlar rızık statüsüne girmez (Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî, s. 153; Kādî Abdülcebbâr, el-Muġnî, IV, 75; XI, 30; XII, 494; XIII, 155; İbnü’l-Murtazâ, s. 107).

Kaynaklarda İbn Hallâd’a Kitâbü’l-Uśûl, eş-Şerĥ veya Şerĥu’l-Uśûl adlarıyla anılan bir eser nisbet edilir ve bu eserin Basra’nın tanınmış Mürcie temsilcilerinden Ebü’t-Tayyib Muhammed b. İbrâhim’in görüşlerini reddetmeye önem vererek öncelikle “vaîd” konusunu işlediği kaydedilir (İbnü’n-Nedîm, s. 222; Kādî Abdülcebbâr, Fażlü’l-iǾtizâl, s. 324; İbnü’l-Murtazâ, s. 105). Şerĥu’l-Uśûl, tamamlanmamış bir eser olup eksik kalan kısımlarının Kādî Abdülcebbâr tarafından ikmal edildiği kabul edilir (Şerĥu’l-Uśûli’l-ħamse, neşredenin girişi, s. 20, 24, 26-28). Aynı eserin, Zeydiyye imamlarından Nâtık-Bilhak tarafından çeşitli ilâveler yapılmak suretiyle Ziyâdâtü Şerĥi’l-Uśûl adıyla genişletildiği belirtilmektedir (Brockelmann, I, 698; Madelung, LXIII/1 [1986], s. 10). Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî’nin de eş-Şerĥ’in özellikle ilâhî sıfatlar ve tabiat felsefesi konularına ilişkin bahislerine Ziyâdâtü’ş-Şerĥ adıyla geniş ilâveler yaptığı, bu şerhin eksik bir nüshasının British Museum’da (nr. 8613) bulunduğu tesbit edilmiştir (Martin, s. 389-390). Öte yandan Ebû Rîde tarafından, Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî’ye ait Dîvânü’l-uśûl olması muhtemel görülerek yayımlanan (Kahire 1969) Fi’t-Tevĥîd adlı hacimli kitabın Nîsâbûrî’nin Ziyâdâtü’ş-Şerĥ’inin bir bölümünden ibaret olduğu anlaşılmıştır (Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî, neşredenlerin girişi, s. 8; ayrıca bk. DİA, X, 213).

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 222; Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî, el-Mesâǿil fi’l-ħilâf beyne’l-Baśriyyîn ve’l-Baġdâdiyyîn (nşr. Ma‘n Ziyâde - Rıdvân es-Seyyid), Beyrut 1979, s. 153; ayrıca bk. neşredenlerin girişi, s. 8; Kādî Abdülcebbâr, Fażlü’l-iǾtizâl ve Ŧabaķātü’l-MuǾtezile (nşr. Fuâd Seyyid), Beyrut 1393/1974, s. 319, 324-325, 328; a.mlf., Şerĥu’l-Uśûli’l-ħamse, neşredenin girişi, s. 20, 24, 26-28; a.mlf., el-Muġnî, IV, 75; XI, 30; XII, 494; XIII, 155; İbnü’l-Murtazâ, Ŧabaķātü’l-MuǾtezile, s. 105, 107; Brockelmann, GAL Suppl., I, 698; Abdurrahman Bedevî, Meźâhibü’l-İslâmiyyîn, Beyrut 1971, I, 337; Richard C. Martin, “The Identification of Two Mu‘tazilite Mss”, JAOS (1978), s. 389-393; Daniel Gimaret, “Les Usul al-Hamsa du qādī Abd al-Gabbār et leurs commentaires”, AIsl., sy. 15 (1979), s. 68-73; a.mlf., “Ebn Kallād”, EIr., VIII, 35-36; Wilferd Madelung, “Zu einigen Werken des Imāms Abū Tālib an-Nātiq bi’l-Haqq”, Isl., LXIII/1 (1986), s. 5-10; J. Schacht, “Ibn Қћallād”, EI² (İng.), III, 832; Seyyid Ca‘fer Seccâdî, “İbn Ħallâd-ı Baśrî”, DMBİ, III, 439-440; Şerafeddin Gölcük, “Ebû Abdullah el-Basrî”, DİA, X, 84; Avni İlhan, “Ebû Hâşim el-Cübbâî”, a.e., X, 146; Yusuf Şevki Yavuz, “Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî”, a.e., X, 213; Ahmed Mahmûd Subhî, “İbn Ħallâd”, MevsûǾatü’l-ĥađâreti’l-İslâmiyye, Amman 1993, s. 241-243.

Metin Yurdagür