İBN HAMMÂDÛŞ
(ابن حمّادوش)
Abdürrezzâk b. Muhammed b. Hammâdûş el-Cezâirî (ö. 1195/1781)
Cezayirli âlim ve seyyah.
1107’de (1696) Cezayir’de doğdu. Babası debbâğ esnafındandı. Çocukluğu siyasî açıdan oldukça karışık bir dönemde geçti. Tahsilini tamamladıktan sonra bir süre debbâğlık yaptı ve ticaretle uğraştı. Vehrân’ın İspanyollar’ın eline geçtiğine, Cezayir’deki iç kargaşalara, Tıtvân’da Rifli Ahmed Paşa’nın Filâlîler’den Sultan Mevlây Abdullah’a karşı isyanına (1156/1743) şahit oldu. Cezayir Ocağı’nda bazı Osmanlı yöneticilerini tanıdı. Bütün Mağrib ve Cezayir’i gezdi. Mağrib’de Ahmed b. Muhammed el-Verzezî, Muhammed b. Abdüsselâm el-Bennânî, Ahmed es-Serâirî ve Ahmed b. Mübârek es-Sicilmâsî’den,
Tunus’ta Muhammed ez-Zeytûne et-Tûnisî’den ilim tahsil etti. 1130’da (1718) hacca gitti. 1156 (1743) yılında tekrar Mağrib’i dolaştı. 1161’de (1748) Mısır’ın Reşîd şehrine, oradan ikinci defa hacca gitti. Medine’de bir süre ikamet ederek eser yazmakla meşgul oldu. Cezayir’e döndükten sonra da eser yazmayı sürdüren İbn Hammâdûş 1195’te (1781) vefat etti.
Eserleri. 1. Lisânü’l-maķāl fi’n-nebeǿi Ǿani’l-ĥaseb ve’n-neseb ve’l-âl (Riĥle). İbn Hammâdûş’un seyahatlerini hâtırat ve günlük şeklinde anlattığı eser müellifin Mağrib’e gittiği 1156’da (1743) başlar. Eserin bu tarihten önceki dönemlere ait kısmı günümüze ulaşmamıştır. Sade bir dille yazılmış olan eser XVIII. yüzyıl Cezayir, Tunus ve Mağrib tarihi açısından önemlidir. Osmanlı yönetimine bağlı paşaların durumu, Danimarka Sulhu (1159/1746), ulemâ, Türkler ve Acemler hakkında mâlumatla nesep bilgilerinin yanı sıra Cezayir ve Mağrib’deki âdet ve gelenekler hakkında orijinal bilgiler ihtiva eden eser Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah tarafından neşredilmiştir (Cezayir 1983). 2. Keşfü’r-rumûz fî beyâni aǾşâb. Alfabetik olarak düzenlenmiş bir tıp sözlüğü olup 987 madde içerir. İbn Hammâdûş’un Medine’de iken yazdığı eser tıbba dair dört ciltlik el-Cevherü’l-meknûn min baĥri’l-ķānûn’unun son cildidir. Eserin diğer ciltleri günümüze ulaşmamıştır. Eserde ilâçların nitelikleri ve tasnifi, bitki adlarıyla sağlığa yararlı diğer maddeler hakkında bilgi verilmiş, bitkilerin mahallî lehçelerdeki adları da yazılmıştır. Müellif İbn Sînâ, Dâvûd el-Antâkî, İbnü’l-Baytâr el-Antâkî ve eski Yunanlı hekimlerin eserlerinden de faydalanmıştır. Lucien le Clerck’ın Fransızca’ya tercüme ettiği eserin (Kachef er-Romoz, un traité de matière médicale arabe d’Abderrazzaq ed-Djezciry, Paris 1874) metni daha sonra Ahmed b. Murâdî et-Türkî tarafından yayımlanmıştır (Cezayir 1903). G. Colin eser ve müellif üzerine Cezayir Üniversitesi’nde bir doktora tezi hazırlamıştır (A étudie la médecine d’Ibn Hamādūs dans se thèse: Abderrazzāq el-Jezāirī: Un médecin arabe du XIIe siècle del’hégire, Montpeller 1905). 3. TaǾdîlü’l-mizâc bi-sebebi ķavânîni’l-Ǿilâc. Cinsel hastalıkların tedavisine dairdir (Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Târîħu’l-Cezâǿiri’ŝ-ŝekāfî, II, 451; ayrıca müellifin yazma halindeki küçük risâleleri için bk. a.g.e., II, 443-444; a.mlf., Ebĥâŝ ve ârâǿ fî târîħi’l-Cezâǿir, I, 226-227).
BİBLİYOGRAFYA:
TaǾrîfü’l-Cezâǿir, Cezayir 1907, II, 471; Muhammed Dâvûd, Târîħu Tıŧvân, Tıtvan 1962, III/1, s. 148-152; Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Târîħu’l-Cezâǿiri’ŝ-ŝeķāfî, Cezayir 1401/1981, II, 438-451; a.mlf., Ebĥâŝ ve ârâǿ fî târîħi’l-Cezâǿir, Beyrut 1990, I, 221-241; a.mlf., “Abdürrezzâķ b. Ĥammâdûş el-Cezâǿirî ve riĥletühû Lisânü’l-maķāl”, MMLADm., L (1979), s. 322-344; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), III, 352; Ahmad Chtioui, “Le Lisân al-Maqâl d’Ibn Ĥamâdûš, récit de voyage et autobiographie”, IBLA, XLIX/157 (1986), s. 59-74.
Atilla Çetin