İBN HİŞÂM el-LAHMÎ
(ابن هشام اللخمي)
Ebû Abdillâh (Ebû Alî) Muhammed b. Ahmed b. Hişâm el-Lahmî es-Sebtî (ö. 577/1181)
Dil âlimi ve edip.
520 (1126) yılı civarında İşbîliye’de (Sevilla) doğdu. Hayatının önemli bir kısmını Sebte’de (Ceuta) geçirdi. Ebû Bekir İbnü’l-Arabî, Ebû Tâhir es-Silefî ve İbn Medâ el-Lahmî gibi âlimlerden ders alarak özellikle dil ve edebiyat alanlarında kendini yetiştirdi. Sebte’de uzun yıllar öğrenci yetiştirmek, dil ve edebiyatla ilgili önemli eserlere ve kasidelere şerh ve reddiye yazmakla meşgul oldu. Ömrünün sonlarına doğru tekrar İşbîliye’ye döndü ve burada vefat etti.
Fıkıh, tefsir, hadis ve tarih sahalarında eser vermiş olan İbn Hişâm’ın şöhreti daha çok dil ve edebiyat alanındadır. Bu konudaki görüşleriyle Ebû Hayyân el-Endelüsî’yi ve onun metodunu benimseyen diğer âlimleri etkilemiştir. İbn Abdülmelik, İbn Hizâm’ın Muhammed b. Ahmed b. Tâhir el-Ensârî gibi âlimlerle nahiv meseleleri üzerine yaptığı tartışmalarda üstünlüğünü gösterdiğini söyler. İbn Dihye el-Kelbî gibi bazı müellifler de ondan övgüyle söz etmişlerdir (el-Muŧrib, s. 183). Aralarında Ebü’l-Hasan el-Havlânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Saîd el-Kinânî, Ebû Abdullah İbnü’l-Gāzî, Ebû Ali Hasan b. Muhammed el-Cüzâmî, Ebû Abdullah İbnü’l-Ebbâr ve Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullah el-Gāfikī gibi simaların bulunduğu öğrenciler yetiştiren İbn Hişâm şiir de yazmıştır. Ancak “ħâl” kelimesinin çeşitli anlamlarını içeren yedi beyitlik didaktik bir manzumesinden (a.g.e., a.y.) başka şiiri bilinmemektedir (Süyûtî, I, 49; Abdülkerîm Avfî, sy. 38 [1994], s. 103).
Eserleri. 1. el-Fevâǿidü’l-maĥśûre fî şerĥi’l-Maķśûre. İbn Düreyd’in eserinin şerhidir. Her beytinin sonu maksûr elifle biten recez veznindeki el-Maķśûre’nin çok sayıda şerhi yapılmıştır. Bunlar arasında İbn Hişâm’ın şerhi en başarılı kabul edilmektedir. İbn Hallikân (IV, 324) ve Abdülkādir el-Bağdâdî de (III, 119) el-Fevâǿid’i el-Maķśûre’nin diğer şerhlerinden üstün bulmuşlardır. Abdülgafûr Attâr’a göre bu şerh aynı zamanda edebî tenkidin güzel bir örneğidir. Çünkü şârih edebiyat ve sanat zevkine sahiptir. Eserin mukaddimesinde kasidenin öneminden, âlim ve ediplerin ona gösterdiği ilgiden söz eden İbn Hişâm el-Maķśûre’yi beyit beyit ele alarak bütün kelimeleri tek tek açıklamış, beyitlerde geçen âyet, hadis, emsâller üzerinde durmuş, eski şiirlerden iktibas edilen sözlerde gördüğü çalma, değiştirilme ve hataları zikretmiş, daha sonra her beyti dil kuralları bakımından ele almış, beytin tarih, fıkıh, belâgat ve aruzla ilgili yönleri hakkında bilgi vermiştir. Eser Kerîm Hüsâmeddin (Kahire 1975), Ahmed Abdülgafûr Attâr (Beyrut 1980), Mehdî Ubeyd Câsim (Beyrut 1407/1986) ve Muhammed Hâmid el-Hâc Halef (Rabat 1986) tarafından yayımlanmıştır. 2. el-Medħal ilâ taķvîmi’l-lisân ve taǾlîmi’l-beyân. Bir mukaddime ile altı bölümden meydana gelmektedir. Ancak eseri genel olarak iki bölüme ayırmak mümkündür. Birinci bölümü Ebû Bekir ez-Zübeydî’nin Kitâbü Laĥni’l-Ǿâmme, ikinci bölümü de Ebû Hafs Ömer İbn Mekkî’nin Teŝķīfü’l-lisân ve telķīĥu’l-cenân adlı eserlerine reddiyedir. Birinci bölümde müellif Zübeydî ve İbn Mekkî’nin eserlerini eleştirirken Batı Endülüs’te halk dilinde yaygın olarak kullanılan bazı lafızları ele almış, bunların menşe ve mahiyetleri üzerinde durmuştur. Eserin ikinci bölümü morfoloji, fonetik ve semantik
bozukluğundan kaynaklanan yaygın hataların incelenmesine ayrılmıştır. Eser Muhammed b. Ali es-Sebtî tarafından İnşâdü’đ-đavâl ve irşâdü’s-süǿǿâl adıyla yeniden düzenlenmiş, İbn Hâtime de buna Îrâdü’l-leǿâl min İnşâdi’đ-đavâl adlı bir zeyil yazmıştır (bk. İBN HÂTİME). İspanya’da Escurial Library’de yazma nüshaları bulunan eserin bazı bölümleri neşredilmiştir (nşr. Abdülazîz el-Ehvânî, “Elfâžun Maġribiyye min kitâbi İbn Hişâm el-Laħmî fî Laĥni’l-Ǿâmme”, MaǾhedü’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyye, III/1-2 [1376/1957]; a.mlf., “Âħiru faślin min Kitâbi Laĥni’l-Ǿâmme”, Abdurrahman Bedevî’nin yayımladığı İlâ Ŧâhâ Ĥüseyin fî Ǿîdi mîlâdihi’s-sebǾîn adlı eserin içinde, Kahire 1962; nşr. Abdülazîz Matar, “er-Red Ǿale’z-Zübeydî fî Laĥni’l-Ǿâmme”, MaǾhedü’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyye, XII/2 [1386/1966]; a.mlf., “er-Red Ǿalâ İbn Mekkî fî Teşķīfi’l-lisân”, Ĥavliyyetü külliyyeti’l-benât, sy. 7 [Kahire 1973]; diğer bölümler nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, el-Mevrid, X-XII [Bağdad 1402-1403/1981-1983]). el-Medħal üzerinde Gırnata, Madrid ve Paris üniversitelerinde üç doktora çalışması yapıldığı, çeşitli makale ve araştırmalar yayımlandığı kaydedilmektedir (Abdülkerîm Avfî, sy. 38 [1994], s. 104-105). Eser ayrıca müstakil olarak José Pérez Lázaro tarafından Kitâbü’l-Medħal ilâ taķvîmi’l-lisân ve taǾlîmi’l-beyân adıyla yayımlanmıştır (Madrid 1990). 3. Şerĥu’l-Faśîĥ. Sa‘leb’in dil ve lugat hatalarına dair eserinin şerhidir. İbn Hişâm bu eserde el-Faśîĥ’te verilen örneklerin şerhini yapmış, bazı meselelerde Sa‘leb’i tenkit etmiştir. Mehdî Ubeyd Câsim tarafından yayımlanan (Bağdad 1988) şerh üzerinde Abdülkerîm Avfî Câmiatü’l-Cezâir’de bir doktora çalışması yapmıştır (1993). 4. Şerĥu’l-Maķśûreti’ś-śuġrâ (Ķaśîdetü’l-Maķśûr ve’l-memdûd). İbn Düreyd’in Arapça’daki maksûr isimleri topladığı “Ķaşîdetü’l-maķşûr ve’l-memdûd” adlı didaktik manzumesinin şerhi olup Mehdî Ubeyd Câsim tarafından neşredilmiştir (el-Mevrid, XIII/1 [1984], s. 183-200).
İbn Hişâm’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Şerĥu Ħuŧabi İbn Nübâte, Şerĥu manžûme fi’l-menâzil ve’l-bürûc, el-Fuśûl ve’l-cümel fî şerĥi ebyâti’l-Cümel, Ķaśîdetü’l-Ĥarîrî fi’ž-žâǿ (bu eserler ve yazma nüshaları için bk. Abdülkerîm Avfî, sy. 38 [1994], s. 105), el-Cümel fi’n-naĥv, ed-Dürrü’l-munažžam fî mevlidi’n-nebiyyi’l-muǾažžam, Şerĥu’l-Fuśûli’l-ħamsîn li’bn MuǾŧî, el-Muķarrib fi’n-naĥv adlı eserler bazı kaynaklarda yanlışlıkla İbn Hişâm el-Lahmî’ye nisbet edilmiştir (a.g.e., sy. 38 [1994], s. 105). Mehdî Ubeyd Câsim, İbn Hişâm el-Laħmî ve cühûdühü’l-luġaviyye maǾa taĥķīķi kitâbihî Şerĥu Maķśûreti İbn Düreyd adıyla bir çalışma yapmıştır (Beyrut 1986).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Dihye el-Kelbî, el-Muŧrib (nşr. İbrâhim el-Ebyârî v.dğr.), Kahire 1954, s. 183; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 324; Tücîbî, el-Bernâmec (nşr. Abdülhafîz Mansûr), Tunus 1981, s. 162; Safedî, el-Vâfî, II, 131; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 48-49; Keşfü’ž-žunûn, II, 1269-1270, 1273, 1345, 1428, 1641, 1808; Abdülkādir el-Bağdâdî, Ħizânetü’l-edeb, III, 119; Serkîs, MuǾcem, II, 102; Brockelmann, GAL Suppl., I, 541; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 97; Îżâĥu’l-meknûn, I, 299; II, 545; Muhammed el-Ya‘lâvî, Eştât fi’l-luġa ve’l-edeb ve’n-naķd, Beyrut 1992, s. 349-357; Cezzâr, Medâħilü’l-müǿellifîn, III, 1412-1413; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, V, 304-305; Abdülkādir Zimâme, “Kitâbü’l-Medħal ilâ taķvîmi’l-lisân ve taǾlîmi’l-beyân”, ǾÂlemü’l-kütüb, XV/6, Riyad 1415/1994, s. 655-656; Abdülkerîm Avfî, “İbn Hişâm el-Laħmî ve âşâruh”, el-Lisânü’l-ǾArabî, sy. 38, Rabat 1994, s. 102-112; Ch. Pellat, “Ibn Hiѕћām al-Laқћmî”, EI² Suppl. (İng.), s. 388; İnâyetullah Fâtihî Nejâd, “İbn Hişâm-ı Laħmî”, DMBİ, V, 113-114.
M. Reşit Özbalıkçı