İBN KURKŪL
(ابن قرقول)
Ebû İshâk İbrâhîm b. Yûsuf b. İbrâhîm el-Vehrânî el-Hamzî (ö. 569/1174)
Hadis, fıkıh ve edebiyat âlimi.
Safer 505’te (Ağustos 1111) İspanya’nın güneydoğusundaki Meriye’de (Almeria) doğdu. İbn Kurkūl lakabıyla (İbn Kesîr, İbn Küsrûl olarak zikreder) anılmasının sebebi bilinmemekte, Cezayir’in kıyı şeridindeki Vehrân (Oran) şehrine nisbetle Vehrânî, yine oradaki Hamza köyüne nisbetle Hamzî olarak da zikredilmektedir. Anne tarafından dedesi Ebü’l-Kāsım İbn Verd, devamlı hizmetinde bulunduğu Ebü’l-Hasan İbn Nâfi‘, İbn Atıyye el-Endelüsî, Ebü’l-Hasan İbnü’l-Mugīs, Ebû Bekir İbnü’l-Arabî, İbn Hubeyş, Ruşâtî ve Ebû Abdullah İbnü’l-Hâc gibi âlimlerden hadis öğrendi. Kādî İyâz’dan rivayette bulundu. Şair İbn Hafâce’den divanının rivayet iznini aldı. Çok seyahat etmesi sebebiyle “rahhâl” diye nitelendirilen İbn Kurkūl genç yaşta Fas’a giderek Tilimsân’da İbn Gazlûn’dan, Miknâs’ta Ebü’l-Kāsım İbnü’l-Ebreş’ten ders aldı. Endülüs’e döndükten sonra Mâleka’ya (Malaga), ardından 564’te (1169) Sebte’ye (Ceuta), oradan Selâ’ya ve son olarak da Fas’a göç etti. Ebü’l-Haccâc İbnü’ş-Şeyh el-Belevî ve Abdülazîz b. Ali es-Sümâtî kendisinden hadis rivayet edenler arasındadır. Hadis ilmini ve hadis ricâlini iyi bilen, edebiyatla ilgilenen, aynı zamanda iyi bir fıkıh ve kelâm âlimi olan İbn Kurkūl 6 Şâban veya 6 Şevval 569’da (12 Mart veya 10 Mayıs 1174) Fas’ta vefat etti, Seyyidî Ali el-Mezâlî (Burcü’l-Kevkeb) yakınına defnedildi.
İbn Kurkūl’ün günümüze ulaşan tek eseri MeŧâliǾu’l-envâr Ǿalâ śıĥâĥi (śaĥîĥi)’l-âŝâr’dır. MeŧâliǾu’l-esrâr şerĥu Meşâriķi’l-envâr adıyla da zikredilen (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 9) garîbü’l-hadîs konusundaki eser, Kādî İyâz’ın Meşâriķu’l-envâr’ı tarzında telif edilmiş olup Kâtib Çelebi kitabın Kādî İyâz’ın eserinin ihtisar ve tashih edilerek, ayrıca bazı ilâveler yapılarak kaleme alındığını kaydetmektedir (Keşfü’ž-žunûn, II, 1715). Müellifin bu eseri, Kādî İyâz’ın kendisine emanet olarak bıraktığı Meşâriķu’l-envâr’dan iktibaslar yaparak hazırladığı da ileri sürülmektedir (Ziriklî, I, 82). MeŧâliǾu’l-envâr’ın nüshaları Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmed, nr. 579, 2731), Köprülü (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 450, 451), Süleymaniye (Murad Buhârî, nr. 90; Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1119) ve Âtıf Efendi (nr. 631) kütüphanelerinde mevcuttur (diğer bazı yazmaları ve muhtasarları için bk. Brockelmann, GAL, I, 457; Suppl., I, 633). İbn Hatîbüddehşe, bazı tenkitlerle birlikte ilâvelerde bulunduğu eseri Tehźîbü’l-meŧâliǾ ve terġībü’l-muŧâliǾ adıyla düzenlemiştir. Altı cilt halindeki bu çalışmanın ilk beş cildi Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de kayıtlıdır (nr. 31536 B).
BİBLİYOGRAFYA:
Sem‘ânî, el-Ensâb, IV, 220; Yâkūt, MuǾcemü’l-büldân, II, 302; İbnü’l-Ebbâr, et-Tekmile (nşr. Alfred Bel - M. Ben Cheneb), Cezayir 1920, I, 185-186; İbn Hallikân, Vefeyât, I, 62-63; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XX, 520-521; a.mlf., el-Ǿİber, III, 56; Safedî, el-Vâfî, VI, 171; Yâfiî, Mirǿâtü’l-cenân, IV, 170-171; İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 277; Keşfü’ž-žunûn, II, 1687, 1715; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, IV, 231; Tûnekî, MuǾcemü’l-muśannifîn (nşr. Sıddîk Kemâl el-Mekkî), Beyrut 1344/1925, IV, 486-487; Brockelmann, GAL, I, 457; Suppl., I, 633; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 9; Abdülvehhâb b. Mansûr, AǾlâmü’l-Maġribi’l-ǾArabî, Rabat 1978, I, 66-68; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 81-82.
Emin Âşıkkutlu