İBN LİYÛN
(ابن ليون)
Ebû Osmân Sa‘d (Saîd) b. Ahmed b. İbrâhîm et-Tücîbî el-Endelüsî (ö. 750/1349)
Endülüslü âlim ve şair.
681 (1282) yılında Meriye’de (Almeria) dünyaya geldi. Lûrkalı (Lorca) bir ailenin çocuğudur. İbn Liyûn (Lüyûn) lakabını niçin aldığı bilinmemekte, Vaśfü İfrîķıyye müellifi Hasan el-Vezzânî’nin taşıdığı Liyûn el-İfrîkī lakabında olduğu gibi Leon adıyla ilgisi olabileceği sanılmaktadır. Ebû Ca‘fer Ahmed b. Abdünnûr’dan dil ve edebiyat dersleri aldı. Başta Raśfü’l-mebânî fî ĥurûfi’l-meǾânî adlı eseri olmak üzere bütün kitaplarını kendisinden okudu. Daha sonra muhaddis Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Şuayb, Kadı Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Ali el-Ceyyânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali el-Kaysî el-Hemedânî, hatip Ebû İshak İbrâhim b. Muhammed b. Ebü’l-Âsî, Vezir Ebü’l-Kāsım İbn Sehl el-Ezdî, Ebû Ca‘fer İbnü’z-Zübeyr, İbn Rüşeyd el-Fihrî, Ebü’l-Kāsım İbnü’ş-Şât gibi âlimlerden Arap dili ve edebiyatı, aruz, hadis, fıkıh, ferâiz, tıp, ziraat ve matematik gibi değişik alanlarda istifade etti. Bunların çoğundan icâzet aldı. Bu ilim dallarıyla ilgili manzum ve mensur çeşitli eserler yazdı, birçok eserin de ihtisarını yaptı.
İbn Liyûn, Meriye’de bir süre kadı nâibliği yaptıktan sonra ilmî çalışmalara yöneldi. Çok sayıda öğrenci yetiştirdi. Lisânüddin İbnü’l-Hatîb, İbn Hâtime, İbnü’l-Hadramî, Abdülhak b. Muhammed b. Atıyye el-Muhâribî onun tanınmış öğrencileri arasında yer alır. İbnü’l-Hadramî otuz yıl boyunca kendisinden ayrılmadığını, hadis ve ferâize dair manzumelerini ezberlediğini ve kütüphanesinden çok faydalandığını söyler (Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, s. 123-124). Meriye’de zengin bir kütüphane kuran İbn Liyûn sağladığı eserlerin tashihine itina göstermiş, onların çeşitli nüshalarını karşılaştırarak otantik metin tesisinin ilk örneklerini verenlerden olmuştur. Ayrıca zamanın ileri gelenlerinin ve ilim erbabının kendisinden tıp tahsil etmek için etrafında toplandığı kaydedilmektedir. Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb adlı Endülüs tarihinde İbn Liyûn’un hikemiyatına ve ahlâkî şiirlerine geniş yer vermiştir (V, 543-603). İbnü’l-Kādî onun iyi şiirden anlamakla birlikte başarılı bir şair olmadığı görüşündedir
(Dürretü’l-ĥicâl, II, 295). İbn Liyûn 14 Cemâziyelâhir 750 (30 Ağustos 1349) tarihinde bir veba salgınında Meriye’de vefat etti.
Eserleri. 1. Kitâbü İbdâǿi’l-melâĥa ve inhâǿi’r-recâĥa fî uśûli śınâǾati’l-filâĥa. Tarla ve bahçe ziraatına dair 1300 beyitlik didaktik bir manzume olup İspanyolca tercümesiyle birlikte Joaquina Eguaras Ibanez tarafından yayımlanmıştır (Tratado de agricultura, Granada 1975, 1988). 2. Kitâbü Naśâǿiĥi’l-aĥbâb ve śaĥâǿiĥi’l-âdâb. Müellifin hikemiyata ve ahlâkî öğütlere dair şiirlerinin toplandığı bu mecmua Makkarî’nin Nefĥu’ŧ-ŧîb’inde yer almaktadır (V, 543-603). 3. Lümaĥu’s-siĥr min Revĥi’ş-şiǾr. Muhammed b. Ahmed el-Fihrî’nin Kitâbü Revĥi’ş-şiǾr ve devĥi’s-siĥr adlı eserinin muhtasarıdır. 4. en-Nuħbetü’l-Ǿulyâ min Edebi’d-dîn ve’d-dünyâ. Mâverdî’nin Edebü’d-dîn ve’d-dünyâ adlı eserinin muhtasarıdır. Ziriklî eserin matbu olduğunu kaydeder (el-AǾlâm, III, 83). 5. el-İnâletü’l-Ǿİlmiyye. Ali b. Abdullah eş-Şüşterî’nin tasavvufa ve sûfîlerin menkıbelerine dair er-Risâletü’l-Ǿilmiyye fî ŧarîķi’l-fuķarâǿi’l-mütecerridîn mine’ś-śûfiyye adlı eserinin ihtisarıdır. 6. Buġyetü’l-müǿânis min Behceti’l-mecâlis ve ünsi’l-mücâlis. İbn Abdülberr’in antolojik eseri Behcetü’l-mecâlis’in muhtasarı olup Rafael Pinilla tarafından Córdoba Üniversitesi’nde doktora tezi olarak İspanyolca tercümesiyle birlikte neşre hazırlanmıştır (1989). 7. el-İmdâd fî Ǿulûmi’l-isnâd (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, II, 380; DMBİ, IV, 546).
İbn Liyûn’un kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Mertebetü’l-Ǿulyâ, Kitâbü Endâǿi’d-diyem fi’l-veśâyâ ve’l-mevâǾiž ve’l-ĥikem, Kitâbü’l-Ebyâti’l-müheźźebe fi’l-meǾâni’l-muķarrebe, Kitâb fi’l-hendese, Kitâbü Kemâli’l-ĥâfıž, es-Selselü’l-fâǿiż fî Ǿilmi’l-ferâǿiż, Manžûme fi(Ǿilmi)’t-teksîr (el-İksîr fî Ǿilmi’t-teksîr), en-Nüŝürü’l-Ǿilmiyye, Urcûze fî Ǿilmi’l-ĥadîŝ, Ķaśîde râǿiyye fi’t-teşrîĥ, el-Îmâž fî taķsîmi’l-emrâż, Ķaśîde fi’l-Ǿaded, Ķaśîde lâmiyye fi’l-Ǿarûż, Ķaśîdetân (Kebîre / Śaġīre) fi’l-ferâǿiż, Muħtaśaru ǾAvârifi’l-maǾârif li’s-Sühreverdî, Muħtaśaru ŞuǾabi’l-îmân li-ǾAbdülcelîl el-Ķaśrî, Muħtaśaru Kitâbü’l-Fuśûś li-ŚâǾid b. Ĥasan el-Luġavî, Muħtaśaru Kitâbi’s-Sicilmâsî fî Ǿilmi’l-bedîǾ, Muħtaśaru Kitâbi nefâǿisi’n-nebiyyîn (İbnü’l-Kādî, III, 293-294).
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Hatîb, el-İĥâŧa, II, 561; IV, 205; a.mlf., el-Ketîbetü’l-kâmine (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1983, s. 86-87; İbnü’l-Kādî, Dürretü’l-ĥicâl, III, 292-295; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Neylü’l-ibtihâc (İbn Ferhûn, ed-Dibâcü’l-müźheb içinde), Kahire 1351, s. 123-124; Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb, V, 543-603, 605; Brockelmann, GAL Suppl., I, 598; II, 380; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IV, 210; Ullmann, Die Natur und Geheimwissenschaften, s. 449; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 509-511; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), III, 83-84; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, VI, 457-460; Rafael Pinilla, “Unas fatwàs atribuidas a Ibn Luyūn”, Actas del II Coloquio Hispano-Marroqui de Ciencias Historicas, Madrid 1992, s. 289-298; H. L. Fleischer, “Über Ibn Loyon’s Lehrgedicht von Spanischarabischen Land und Gartenbau”, Kleinere Schriften, III, Leipzig 1888, s. 187-198; Emîn Tevfîk et-Tîbî, “Kütübü’l-filâĥati’l-Endelüsiyye: Ürcûzetü İbn Liyûn et-Tücîbî fi’l-filâĥa”, Mecelletü Külliyyeti’d-daǾveti’l-İslâmiyye, sy. 6, Trablus 1398/1989, s. 354-366 (aynı makale için bk. Ebĥâŝü’l-müǿtemeri’s-seneviyyi’ŝ-ŝânî Ǿaşer li-târîħi’l-Ǿulûm Ǿinde’l-ǾArab, Halep 1416/1995, s. 161-173); F. de la Granja, “Ibn Luyūn”, EI² (İng.), III, 855; Şehnâz Râzpûş, “İbn Liyûn”, DMBİ, IV, 546-547.
Süleyman Tülücü